لينك1 لينك2 لينك3 لينك4
فيزيا 12 دارشتن راپورت

27‏/11‏/2016



كۆمارا ئوكرانيا (جمهورية اوكرانيا) (Rep) Ukrainian
ئوكرانيا دكه‌فته‌ ده‌ڤه‌را دارستانێن هه‌مه‌ره‌نگ, و ده‌ڤه‌را كژوگيايێن دارستانێ . و ده‌ڤه‌را كاربات يا ئوكرانى و ل چيايێن كريمينه‌ ، ئوكرانيا درێژدبيت ب درێژيا (300) كلم ژ ده‌ڤه‌را كاربات ل روژئاڤا هه‌تا بلنداهيێن روسيا ناڤين ل روژهه‌لات و درێژ دبيت ل سه‌ر درێژيا (900) كلم ژ روبارێ به‌ربيات ل باكورى هه‌تا كه‌نارێن ده‌ريايا ره‌ش و ده‌ريايا ئازوق ل باشورى.
گرنگترين كه‌نداڤ ژى : ته‌ندرا، و جارليڤاش،وكه‌نارێ باشورێ نيچه‌ گرافا كوميا
جوغرافيا وێ:پشكا هه‌رى مه‌زن ژ ئوكرانيا دكه‌فته‌ ب كه‌نارێ باشورێ روژئاڤايێ ده‌شتا ئوروپيا روژهه‌لاتى.به‌رفره‌هيا جوغرافيا وێ يا ده‌شته‌كى وزيورانى، تێر بلنداهيێن زور بلندكريه‌ ل چيايێن كريمانيا ل باشورى و ل چيايێن كارباتيه‌ ل روژئاڤا بلند كو ب چيايێ كامولا و بلنداهيا وى (471)م .و بلنداهيين دنێر بو (323)م  بلند دبيت و دكه‌ڤيته‌ نه‌قه‌با كه‌نداڤێ (ئوجنى و دنێر).
* مه‌وسوعا سوفيه‌تيا مه‌زن . م 27 ل 560.       


ئالايێ ئوكرانيا

·       ناڤێ وێ يێ فه‌رمى: كومارا ئوكرانيا يه‌.
·       جوگرافيا ولاتى: دكه‌ڤيته‌ باشورێ روژهه‌لاتێ ئه‌وروپا – و به‌رێ دهاته‌ نياسين ب بناڤێ كومارا ئوكرانيا سوڤيه‌تيه‌ سوشياليستى.
·       هه‌ڤسنورێن وێ: ل باكورا بيلاروسيا, و روسيا ل باكورێ روژهه‌لاتى و ل روژهه‌لات مولدوفيا و رومانيا ل باشورێ روژ ئاڤا, مه‌جه‌ر و سلوڤاكيا و پوله‌ندا ل روژئاڤا, و ده‌ريا ره‌ش و ده‌ريا ئازوق ل باشورى.
پرانيا ئاخا ولاتى ژ ئاخه‌كا ره‌ش ب پيت پێكهاتيه‌, لێ ده‌ڤه‌رێن چيايى ڤان ده‌ڤه‌ران خوڤه‌ دگرن. چيارى قرباشيان ژلايێ اشورێ روژئاڤا, و زنجيرا چيايێن قرم ل باشوورى.
·       رووبار: رووبارێ ئه‌لدنير, الدونتز, به‌ج, و ل باكورێ روژئاڤا زونگه‌هێن البوليسى.
·       پايته‌ختا وێ: كيێف ( 2,063,000 ) مليون كه‌س.
·       باژێرێ گرنگ: خاركيف, دونسك, ئوديسا, لفيف.
·       به‌نده‌رێن سه‌ره‌كى: ئوديسا, كيێف, برديانسك.
·       رووبه‌رێ وێ: (233000) ميل چارگوشه‌, (603700) كلم چوارگوشه‌.
·       خوه‌جهێن وێ: (47,5) مليون كه‌س.
·       چريا خوه‌جهان: 78\1  كلم2
·       ره‌گه‌ز و نه‌ژاد: 73% ژ ره‌گه‌زێ ئوكرانى نه‌,  22% روسينه‌, 1% جوهى, 1% روسيێن سپى.
·       زمان: ئوكرانى زمانێ فه‌رمى يێ ده‌وله‌تێ يه‌.
                                                            
و لێڤێن چيايێن بلندێن روسيا دبن بو ئوكرانيا ژ لايێ باكورێ روژهه‌لاتى . دگه‌ل به‌شێ باشورێ ئه‌ردێ پولونى يێن داكه‌تى كو دكه‌ڤن سه‌ر بلنداهيا (150-200)م به‌شێ روژهه‌لاتێ ژ ئه‌ردێ وێ ده‌شت و نهالن، روبار و جوبار دكه‌لێشن تاكو دنيرا روژئاڤاى، و ئه‌ردێن داكه‌تى روژئاڤاى .و ئه‌ردێن داكه‌تى ده‌رياي ره‌ش پشكا باشورى ژ ئهوكرانيا ب خوه‌ڤه‌ دگريت پێكهاتيه‌ ژ ده‌شتێن نشيڤ به‌ره‌و باشور، و ئه‌ردێ وێ يێ داكه‌تى نوهالێن په‌حن و روبار دكه‌لێشن، و چيايێن غلافني يجنى ديار دبن ب بلنداهيا (1545)م ل رومان كوش.
ئه‌ردێن ئوكرانيا يه‌ده‌كێن مه‌زن يێن گازێن كانزايى ،و ره‌ژى،وئه‌ليغنت،ومه‌نغه‌نيز،و پتروگاز،و زيئبه‌ق، وخوێ و كه‌ره‌ستێن ئاڤاكرنێ و كانزايێن ناڤدار..
كه‌ش و هه‌وايێ ئوكرانيا:كيشوه‌ريه‌ك ميانره‌وه‌ و جارا هژكاره‌ دبيت به‌ره‌و روژئاڤا بو روهه‌لات، و ژ باكور بو باشور پلا گه‌رمێ ل كانونا دوێدا دكه‌ڤيته‌ بو (17-18) پله‌ دبن سفرێدا، و ل تيرمه‌هێ بلند دبيت بو (23-24) پله‌يا سه‌دى سالانه‌ باران دنافبه‌را (600)ملم و هه‌تا (1600) ملم دباريت ل چيايێن كاربات.باران بارين پتر ل بوهار و هاڤينێيه‌.
گرنگترين رێره‌وێن ئاڤێ د نێرو جوبارێن وى نه‌، و ژ واناژى بربات ...
دنێر دنيڤا ئوكرانيادا دبوريت ژ لايێ باكورهى بو باشورى و پاشى دبيته‌ دوو چه‌ق بو روژهه‌لات و روژئاڤا.
- روبارێ سفرسلى دچيته‌ سه‌ر روبارێ دون ژ لايێ راستێڤه‌ . ره‌خو رويێن باشورێ روژئاڤا ناڤينا روسيا پێ دهێته‌ ئاڤدان.
روبارێ تيزايێ كو ژ دانوب ڤه‌رێژدبت ژ لايێ روژئاڤاڤه‌ كارات و دانوب گه‌له‌ك دوور دچن تاكو سنورێ رومانيا.
پرانيا روباران ئاڤێن واندقه‌رسن بو دوو هه‌يڤان و جارا سێ مه‌هان.روبارێن مه‌زن دهێنه‌ بكارئينان بو هاتن و چونا پاپوران (ملاكه‌) و بازرگانى.
و هه‌روه‌سا بو دروستكرنا ئه‌ليكتريكێ جوبار هاتينه‌ كێشان بو دابينكرنا ئاڤا چاندنێ.گه‌له‌ك ده‌رياچه‌ ژ لێهيان په‌يدا بوينه‌ مينا ده‌رياچا (تابوغ و كاتلابوغ).


ده‌رباره‌ى ژيانا روه‌كى ، (16) هزار جورێن روه‌كى لێ هه‌نه‌ ،دارستان ژ به‌شێ باكورينه‌ و  سيه‌ك ژ روبه‌رێ گشتى پێك دئينن ،دارێن به‌رووان ،كاژان،گوزان،لێ هه‌نه‌ ژبلى ترى و فێقيێن دى .كوزين جه‌راندنێ لپرانيا ئه‌ردێ وێ هه‌نه‌.دارستان (11%) ژ روبه‌رێ گيايێن دارستانێ پێك دئێن.دوان دارستاناندا هرچ و حێفتيار و غه‌زال و به‌رازێن كيڤى ووه‌شق و پشيكێن ره‌ش لێ هه‌نه‌.
دناف روباراندا گه‌له‌ك جورێن ماسيا هه‌نه‌ وه‌كو(كارب و ميكريل و مولين) كه‌ڤنترين شێواز لێ هه‌نه‌ كو نيشانا هه‌بونا مروڤى لێ دده‌ن بو چاخێ به‌رينى.چاندن و خودانكرنا ته‌رش و ته‌والى گه‌شه‌كر ل سه‌رده‌مێ چاخێ (برونزى) يێ كو ژ هزار جارى ڤه‌كيشاى تاكو هزارا ئێكێ يا به‌رى بوونى (ق.م) د چه‌رخێ چاردێدا به‌رى بونێ .كومێن چاندنێ و شڤانى يێ په‌يدابوون(شارستانيا تشونوبيل).
دناڤبه‌را چه‌رخێ حه‌فتێ و يێ پێنجێ دا به‌رى به‌رى بونێ ده‌وله‌تا (يوسبوران) گه‌شه‌كر و پايته‌ختێ وێ (بابتيكابوم) بو لسه‌ر ئاخا نيمچه‌ گزيرته‌يا (كيرتش) و قه‌بيله‌يێن (سارمانيه‌)ئه‌وێن ژ ئورال هاتين ل ده‌ڤه‌رێ ئاكنجيبوون.
كه‌نارێن ده‌ريايا ره‌ش يا باكورى هاتنه‌ داگيركرن ژلايێ گه‌لێن جوراوجورڤه‌ وه‌كو(قوگيون ،هون، ئاڤار) ئه‌ڤه‌ دناڤبه‌را چه‌رخێ سيێ و شه‌شێدا .و پاشى هاته‌ داگيركرن ژلايێ قه‌بيله‌يێن سلاڤيڤه‌ و پاش ده‌مه‌كێ گوتێ ژ ئه‌نجامێ پێكهاتنا ته‌خ و جوينان ده‌وله‌تا (كێف) يا روسى يا ده‌ره‌به‌كى هاته‌ دامه‌زراندن . بويه‌ هوكاره‌ك بو يه‌كبونێ دناڤبه‌را قه‌بيله‌يێن سلاڤى يێن روژهه‌لاتى . و كه‌ڤنترين ميرێن روسى (ئه‌رتولرودێر)بوو.ده‌وله‌تا روسى ب هاتنا مه‌سيحيه‌تا (ئه‌رتودوكس)ل سالێن (988-989) پر ب هێزبوو.
پتر ژ (60) باژێران د روسيا كه‌ڤندا په‌يدابون. و د چه‌رخێ يازدێ و دوازدێدا (200)باژێرن دن هاتنه‌ دروستكرن ژوانا (غاليش، نوفغورود،سيفرسكى).ده‌وله‌تا روسيا كه‌ڤن ده‌رفه‌ت په‌يداكر بو پێشكه‌فتنا هه‌رسێ گه‌لێن هه‌ڤسنور(روسى و ئوكرانى و بيلوروسى).
پاش لاوازبونا ده‌وله‌تى بوو هوكاره‌ك بو دامه‌زراندنا هژماره‌كا ميرنشينا مينا :ميرنشينا كيف،و شيرينوف ،و غاليسيا،و فلاديميرا غولونى.
ل چه‌رخێ دوازدێ و سێزدێدا هه‌ڤركي و شه‌ره‌نيخ دناڤ به‌را ميرێن روسيادا په‌يدابوو. هه‌روه‌سا د سالا (1123) دا له‌شكىه‌رێ ميرنشينێن روسى هێرش برنه‌ سه‌ر مه‌غول و ته‌ته‌ران، لێ هێرشێن وان هاتنه‌ شكه‌ستن و پاشڤه‌چون ، ل هه‌مبه‌رى وێ چه‌ندێ مه‌غول و ته‌ته‌ران چه‌ندين ئه‌ردێن روسيا باشور ستاندن و داگيركرن ب سه‌ركردايه‌تيا (خان باتو) لسالا (1239)دا.
د چه‌رخێ چارديدا ئوكرانيا شيا نقشه‌يه‌ك جياواز بزمان و كلتور خوه‌ڤه‌ پێك بينيت.
دچه‌رخێ پازدێ و شازدێدا په‌يوه‌نديێن ده‌ره‌به‌گايه‌تى گه‌شه‌كر و بهێزبون.
گه‌لێ قوزاق و ئوكرانيا روله‌كێ مه‌زن گيرا دخه‌باتا رزگاريخوازا ئوكرانيدا.قوزاقا هێرش برنه‌ سه‌ر پێگه‌هێن (توركا) ل چه‌رخێ هه‌ڤدێ و ل سالا (1916)يدا (كافا) داگيركر.
پاش يه‌كگرتن دنافبه‌را ئهوكرانيا و روسيادا په‌يدا بوو ژ ئه‌نجامێ هژماره‌كا سه‌رهلدانێن جوتياران.كاريگه‌ريا شوره‌شا (1905-1907)يا روسى لسه‌ر گه‌لێن هاويردور هه‌بوو،ئه‌وێن ل ژێر داگيركه‌رێن نه‌مساوى و مجه‌رى دا دنالين مينا خه‌لكێ روژئاڤايێ ئوكرانيا ، شوره‌شا جوتياران ل ( لفوف ، و نشيرنوفسكى ، و غاليسا )سه‌رهلدا.
پاشى ئوكرانيا پشكدارى كر دشوره‌شا سالا(1917)يدا.
رێكه‌فتنا (بريست لينوفسك)ل سالا (1918)ێدا وه‌كر كو ئوكرانيا بكه‌ڤيته‌ ژێر ده‌سهه‌لاتيا (ئه‌لمانيان و نه‌مساويان و هنگاريان ). ب هاندانا روژئاڤايێ پولونيا جه‌نگه‌ك دژوار به‌رپاكر دژى ئێكه‌تيا سوڤيه‌تى ل سالا (1920) ێدا و دئه‌نجامدا ده‌ست بسه‌ر پايته‌ختێ (كيف)دا گرت.و پاشى ئوكرانيا خوه‌ دا گه‌ل ئێكه‌تيا سوڤيه‌تيا جاران ،وه‌كو كوماره‌كا سه‌ر ب خوه‌ ل (30-12-1922)ێدا پايته‌ختا خوه‌ كره‌ (كێف) ناڤێ ئوكرانيا ژ زمانێ روسى هاتيه‌ وه‌رگرتن ب رامانا( ئه‌ردێن سنورى ) ، و پشتى كه‌تنا ئێكه‌تيا سوڤيه‌تى ل ده‌سپێكا سالێن نوتاندا ،ئوكرانيا وه‌كو ده‌وله‌ته‌ك سه‌ربخو هاته‌ نياسين.پرانيا وان ب زمانێ ئوكرانى دئاخڤن، ئه‌وژى زمانه‌كێ سلاڤى روژهه‌لاتيه‌.
هژمارا باژێرێن وێ (1300) باژێرن.ژوانا (150) باژێر ل سالێن چلان دروست بوون.

رێژا مروڤان د پايته‌ختيدا(كيف) پتر ژ دوو مليون مروڤانه‌.

به‌رهه‌مێن چاندنێ: سلكێن شه‌كرێ گوشت بهه‌مى جوراڤه‌, گه‌نم, جه‌ه, پتات, گه‌نم شامى, توتن, خودانكرنا خنزيران و چێلان...
به‌رهه‌مێن پێشه‌سازى: ئاميرێن چاندنێ, پيشه‌سازيا خوارنێ, پيشه‌ سازيا كێميايى, پيشه‌سازيا كه‌له‌ك و پاپوران, پيشه‌سازيا ترومبێلان مه‌زن و بچووك, ئه‌نه‌رجيا ناڤكى...

گه‌لێن سلاڤى ل ئوكرانيا خوه‌ جهبوون به‌رى دوو هزار سالا پێش بوونى (ق.م), و ديروكا پايته‌ختا كه‌ڤن كييڤ ڤه‌دگه‌ريت بو چه‌رخێ هه‌شتێ يێ بوونێ, ئانكو به‌رى دامه‌زراندنا موسكو ب (400) سالان, و كييڤ ئێك ژ كه‌ڤنترين و مه‌زنترين باژێرێ سلاڤى يه‌, له‌ورا ئه‌و دبيته‌ باژێرێ دايك ل ئوكرانيا و ئيمبراتوريه‌تا روسيايێ.
ب ئه‌گه‌رێ ده‌وله‌مه‌نديا كييڤ بويه‌ جهێ داگيركرنا ولاتێن دن, هاته‌ داگيركرن ژلايێ مه‌غوليا ڤه‌ ل سالا (1240).
پشتى پاشڤه‌ چوونا مه‌غولان بو روژهه‌لاتى ليتوانيا ئوكرانيا داگير كر ل سالا (1392) پشتى هه‌ڤگرتنا ليتوانيا دگه‌ل پوله‌ندال سالا (1569) پوله‌نديا ده‌ست ب سه‌ر ئوكرنيا گرت و خه‌لكێ وێ كرنه‌ كۆله‌ و هنده‌كان ژێ به‌رخوه‌دان و شوره‌ش كرن و هه‌ڤگرتن هاتنه‌ نياسين بناڤێ (قوزاق) و بارو دوخێن ژيانا وان دژوار بوون ل سه‌ر سنووران, تنێ بناڤ دان پێدان پاشايێ پوله‌ندى كرن.
ل سالا (1600) پوله‌نديێن يه‌سوعى ئولاخو يا كاثولوكى بسه‌ر ئوكرنيادا سه‌پاند, لێ ل داويێ قوزاحا كارين پوله‌نديان ژ پشكه‌كا ئاخا خوه‌ ده‌رێحن ل سالا (1648). (ڤێ مێژوويێ كه‌رب نه‌ڤيان ل پشت خوه‌ هێلان دناڤبه‌را يه‌سوعيا و ئوكرانيان دا).

ب هاتنا سالا (1795) پرانيا ئه‌ردێ ئوكرنيا كه‌ته‌ ژێر ده‌ستێ روسيان و دوخ هووسا به‌رده‌وام بوو هه‌تا به‌رپاببونا شوره‌شا شيوعيان ل سالا (1917).
تاكو ده‌سته‌روييا شيوعيان گه‌هشته‌ ئوكرانيا ل 30/12/1922 بويه‌ كوماره‌كا فيدرالى د چوارچوڤێ ئێكه‌تيل سوڤيه‌تيدا دبن ناڤێ (كومارا ئهوكرانيا سوشياليستييا سوڤيه‌تى).

هاته‌ ناڤ رێكخراوا نه‌ته‌وێن ئێكگرتى ل سالا (1945).

دگه‌ل كاره‌ساتا په‌قينا مه‌فاعلێن ناڤكى يێن (تشرنوييل) ل نێزييكى كييف ل به‌روارا (26/4/1986) و ژ ئه‌نجامێ وان قوربانيان گه‌له‌ك كه‌ربێن خه‌لكێ ژ روسيا ڤه‌بوو, و پاشى په‌رله‌مانێ ئوكرانيا هاته‌ راگه‌هاندن ل به‌روارا (16/7/1990) هوسا ياسا ئهوكرانى ب سه‌ر يا سوڤيه‌ت كه‌ت.
پشتى هه‌رڤاندنا ئێكه‌تيا سوڤيه‌تى ل سالا (1991) ئوكرنيا سه‌رخوه‌بوونا خو راگه‌هاند ل به‌روارا (24/8/1991).
 .
هه‌تا نوكه‌ژێ به‌شه‌ك ژ خه‌لكێ روسيا ئوكرانيا ب پشكه‌ك ژ ئاخا خوه‌ دزانن و چ دانپێدانێ پێ ناكه‌ن.

ئێكه‌مين سه‌روكێ ئوكرانيا پشتى سه‌رخوه‌ بوونێ (
ليونيد كرافتشوك) و پشتى وى (ليونيد كوتشيما) هاته‌ سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ ل سالا (1994).
سروودا وێ يا نشتمانى: ئوكرانيا هه‌ر يا مايى.
جه‌ژنا وێ يا نشتمانى: ل 24/8  ل هه‌ر سال

سالا سه‌رخوه‌ بوونێ: (1991)



هيڤيدارم بشێم مفاى بگه‌هينمه هه‌وه‌يێن به‌رێز و سوپاسيا هه‌وه دكم كوهه‌وه‌ سه‌ره‌دانا په‌يجێ من كرى، هه‌ر پێشينياره‌كا هه‌وه‌ هه‌بيت پێخوشحال دبم بگه‌هيننه‌ من

فه‌يسبوك كومێنت
تورێن جڤاكى
© Design by Bewar S. Doski | Powered by Blogger