كۆمارا ئوكرانيا (جمهورية اوكرانيا) (Rep) Ukrainian
ئوكرانيا دكهفته دهڤهرا دارستانێن ههمهرهنگ,
و دهڤهرا كژوگيايێن دارستانێ . و دهڤهرا كاربات يا ئوكرانى و ل چيايێن كريمينه
، ئوكرانيا درێژدبيت ب درێژيا (300) كلم ژ دهڤهرا كاربات ل روژئاڤا ههتا
بلنداهيێن روسيا ناڤين ل روژههلات و درێژ دبيت ل سهر درێژيا (900) كلم ژ روبارێ بهربيات ل باكورى ههتا كهنارێن
دهريايا رهش و دهريايا ئازوق ل باشورى.
گرنگترين كهنداڤ ژى : تهندرا، و
جارليڤاش،وكهنارێ باشورێ نيچه گرافا كوميا
جوغرافيا وێ:پشكا ههرى مهزن ژ ئوكرانيا دكهفته
ب كهنارێ باشورێ روژئاڤايێ دهشتا ئوروپيا روژههلاتى.بهرفرههيا جوغرافيا وێ يا
دهشتهكى وزيورانى، تێر بلنداهيێن زور بلندكريه ل چيايێن كريمانيا ل باشورى و ل
چيايێن كارباتيه ل روژئاڤا بلند كو ب چيايێ كامولا و بلنداهيا وى (471)م .و
بلنداهيين دنێر بو (323)م بلند دبيت و دكهڤيته
نهقهبا كهنداڤێ (ئوجنى و دنێر).
* مهوسوعا سوفيهتيا مهزن . م 27 ل 560.
ئالايێ ئوكرانيا
·
ناڤێ وێ يێ فهرمى: كومارا ئوكرانيا يه.
·
جوگرافيا ولاتى: دكهڤيته باشورێ روژههلاتێ
ئهوروپا – و بهرێ دهاته نياسين ب بناڤێ كومارا ئوكرانيا سوڤيهتيه سوشياليستى.
·
ههڤسنورێن وێ: ل باكورا بيلاروسيا, و روسيا
ل باكورێ روژههلاتى و ل روژههلات مولدوفيا و رومانيا ل باشورێ روژ ئاڤا, مهجهر
و سلوڤاكيا و پولهندا ل روژئاڤا, و دهريا رهش و دهريا ئازوق ل باشورى.
پرانيا ئاخا ولاتى ژ ئاخهكا رهش ب پيت پێكهاتيه,
لێ دهڤهرێن چيايى ڤان دهڤهران خوڤه دگرن. چيارى قرباشيان ژلايێ اشورێ
روژئاڤا, و زنجيرا چيايێن قرم ل باشوورى.
·
رووبار: رووبارێ ئهلدنير, الدونتز, بهج, و
ل باكورێ روژئاڤا زونگههێن البوليسى.
·
پايتهختا وێ: كيێف ( 2,063,000 ) مليون كهس.
·
باژێرێ گرنگ: خاركيف, دونسك, ئوديسا, لفيف.
·
بهندهرێن سهرهكى: ئوديسا, كيێف,
برديانسك.
·
رووبهرێ وێ: (233000) ميل چارگوشه,
(603700) كلم چوارگوشه.
·
خوهجهێن وێ: (47,5) مليون كهس.
·
چريا خوهجهان: 78\1 كلم2
·
زمان: ئوكرانى زمانێ فهرمى يێ دهولهتێ يه.
و لێڤێن چيايێن بلندێن روسيا دبن بو ئوكرانيا
ژ لايێ باكورێ روژههلاتى . دگهل بهشێ باشورێ ئهردێ پولونى يێن داكهتى كو دكهڤن
سهر بلنداهيا (150-200)م بهشێ روژههلاتێ ژ ئهردێ وێ دهشت و نهالن، روبار و
جوبار دكهلێشن تاكو دنيرا روژئاڤاى، و ئهردێن داكهتى روژئاڤاى .و ئهردێن داكهتى
دهرياي رهش پشكا باشورى ژ ئهوكرانيا ب خوهڤه دگريت پێكهاتيه ژ دهشتێن نشيڤ بهرهو
باشور، و ئهردێ وێ يێ داكهتى نوهالێن پهحن و روبار دكهلێشن، و چيايێن غلافني
يجنى ديار دبن ب بلنداهيا (1545)م ل رومان كوش.
ئهردێن ئوكرانيا يهدهكێن مهزن يێن گازێن
كانزايى ،و رهژى،وئهليغنت،ومهنغهنيز،و پتروگاز،و زيئبهق، وخوێ و كهرهستێن
ئاڤاكرنێ و كانزايێن ناڤدار..
كهش و ههوايێ ئوكرانيا:كيشوهريهك ميانرهوه
و جارا هژكاره دبيت بهرهو روژئاڤا بو روههلات، و ژ باكور بو باشور پلا گهرمێ
ل كانونا دوێدا دكهڤيته بو (17-18) پله دبن سفرێدا، و ل تيرمههێ بلند دبيت بو
(23-24) پلهيا سهدى سالانه باران دنافبهرا (600)ملم و ههتا (1600) ملم دباريت
ل چيايێن كاربات.باران بارين پتر ل بوهار و هاڤينێيه.
گرنگترين رێرهوێن ئاڤێ د نێرو جوبارێن وى نه،
و ژ واناژى بربات ...
دنێر دنيڤا ئوكرانيادا دبوريت ژ لايێ باكورهى
بو باشورى و پاشى دبيته دوو چهق بو روژههلات و روژئاڤا.
- روبارێ سفرسلى دچيته سهر روبارێ دون ژ
لايێ راستێڤه . رهخو رويێن باشورێ روژئاڤا ناڤينا روسيا پێ دهێته ئاڤدان.
روبارێ تيزايێ كو ژ دانوب ڤهرێژدبت ژ لايێ
روژئاڤاڤه كارات و دانوب گهلهك دوور دچن تاكو سنورێ رومانيا.
پرانيا روباران ئاڤێن واندقهرسن بو دوو ههيڤان
و جارا سێ مههان.روبارێن مهزن دهێنه بكارئينان بو هاتن و چونا پاپوران (ملاكه)
و بازرگانى.
و ههروهسا بو دروستكرنا ئهليكتريكێ جوبار
هاتينه كێشان بو دابينكرنا ئاڤا چاندنێ.گهلهك دهرياچه ژ لێهيان پهيدا بوينه
مينا دهرياچا (تابوغ و كاتلابوغ).
دهربارهى ژيانا روهكى ، (16) هزار جورێن روهكى لێ ههنه ،دارستان ژ بهشێ باكورينه و سيهك ژ روبهرێ گشتى پێك دئينن ،دارێن بهرووان ،كاژان،گوزان،لێ ههنه ژبلى ترى و فێقيێن دى .كوزين جهراندنێ لپرانيا ئهردێ وێ ههنه.دارستان (11%) ژ روبهرێ گيايێن دارستانێ پێك دئێن.دوان دارستاناندا هرچ و حێفتيار و غهزال و بهرازێن كيڤى ووهشق و پشيكێن رهش لێ ههنه.
دناف روباراندا گهلهك جورێن ماسيا ههنه
وهكو(كارب و ميكريل و مولين) كهڤنترين شێواز لێ ههنه كو نيشانا ههبونا مروڤى
لێ ددهن بو چاخێ بهرينى.چاندن و خودانكرنا تهرش و تهوالى گهشهكر ل سهردهمێ
چاخێ (برونزى) يێ كو ژ هزار جارى ڤهكيشاى تاكو هزارا ئێكێ يا بهرى بوونى (ق.م) د
چهرخێ چاردێدا بهرى بونێ .كومێن چاندنێ و شڤانى يێ پهيدابوون(شارستانيا
تشونوبيل).
دناڤبهرا چهرخێ حهفتێ و يێ پێنجێ دا بهرى
بهرى بونێ دهولهتا (يوسبوران) گهشهكر و پايتهختێ وێ (بابتيكابوم) بو لسهر
ئاخا نيمچه گزيرتهيا (كيرتش) و قهبيلهيێن (سارمانيه)ئهوێن ژ ئورال هاتين ل
دهڤهرێ ئاكنجيبوون.
كهنارێن دهريايا رهش يا باكورى هاتنه
داگيركرن ژلايێ گهلێن جوراوجورڤه وهكو(قوگيون ،هون، ئاڤار) ئهڤه دناڤبهرا چهرخێ
سيێ و شهشێدا .و پاشى هاته داگيركرن ژلايێ قهبيلهيێن سلاڤيڤه و پاش دهمهكێ
گوتێ ژ ئهنجامێ پێكهاتنا تهخ و جوينان دهولهتا (كێف) يا روسى يا دهرهبهكى
هاته دامهزراندن . بويه هوكارهك بو يهكبونێ دناڤبهرا قهبيلهيێن سلاڤى يێن
روژههلاتى . و كهڤنترين ميرێن روسى (ئهرتولرودێر)بوو.دهولهتا روسى ب هاتنا مهسيحيهتا
(ئهرتودوكس)ل سالێن (988-989) پر ب هێزبوو.
پتر ژ (60) باژێران د روسيا كهڤندا پهيدابون.
و د چهرخێ يازدێ و دوازدێدا (200)باژێرن دن هاتنه دروستكرن ژوانا (غاليش،
نوفغورود،سيفرسكى).دهولهتا روسيا كهڤن دهرفهت پهيداكر بو پێشكهفتنا ههرسێ
گهلێن ههڤسنور(روسى و ئوكرانى و بيلوروسى).
پاش لاوازبونا دهولهتى بوو هوكارهك بو
دامهزراندنا هژمارهكا ميرنشينا مينا :ميرنشينا كيف،و شيرينوف ،و غاليسيا،و
فلاديميرا غولونى.
ل چهرخێ دوازدێ و سێزدێدا ههڤركي و شهرهنيخ
دناڤ بهرا ميرێن روسيادا پهيدابوو. ههروهسا د سالا (1123) دا لهشكىهرێ
ميرنشينێن روسى هێرش برنه سهر مهغول و تهتهران، لێ هێرشێن وان هاتنه شكهستن
و پاشڤهچون ، ل ههمبهرى وێ چهندێ مهغول و تهتهران چهندين ئهردێن روسيا
باشور ستاندن و داگيركرن ب سهركردايهتيا (خان باتو) لسالا (1239)دا.
د چهرخێ چارديدا ئوكرانيا شيا نقشهيهك
جياواز بزمان و كلتور خوهڤه پێك بينيت.
دچهرخێ پازدێ و شازدێدا پهيوهنديێن دهرهبهگايهتى
گهشهكر و بهێزبون.
گهلێ قوزاق و ئوكرانيا رولهكێ مهزن گيرا
دخهباتا رزگاريخوازا ئوكرانيدا.قوزاقا هێرش برنه سهر پێگههێن (توركا) ل چهرخێ
ههڤدێ و ل سالا (1916)يدا (كافا) داگيركر.
پاش يهكگرتن دنافبهرا ئهوكرانيا و روسيادا
پهيدا بوو ژ ئهنجامێ هژمارهكا سهرهلدانێن جوتياران.كاريگهريا شورهشا
(1905-1907)يا روسى لسهر گهلێن هاويردور ههبوو،ئهوێن ل ژێر داگيركهرێن نهمساوى
و مجهرى دا دنالين مينا خهلكێ روژئاڤايێ ئوكرانيا ، شورهشا جوتياران ل ( لفوف ،
و نشيرنوفسكى ، و غاليسا )سهرهلدا.
پاشى ئوكرانيا پشكدارى كر دشورهشا
سالا(1917)يدا.
رێكهفتنا (بريست لينوفسك)ل سالا (1918)ێدا
وهكر كو ئوكرانيا بكهڤيته ژێر دهسههلاتيا (ئهلمانيان و نهمساويان و
هنگاريان ). ب هاندانا روژئاڤايێ پولونيا جهنگهك دژوار بهرپاكر دژى ئێكهتيا
سوڤيهتى ل سالا (1920) ێدا و دئهنجامدا دهست بسهر پايتهختێ (كيف)دا گرت.و
پاشى ئوكرانيا خوه دا گهل ئێكهتيا سوڤيهتيا جاران ،وهكو كومارهكا سهر ب خوه
ل (30-12-1922)ێدا پايتهختا خوه كره (كێف) ناڤێ ئوكرانيا ژ زمانێ روسى هاتيه
وهرگرتن ب رامانا( ئهردێن سنورى ) ، و پشتى كهتنا ئێكهتيا سوڤيهتى ل دهسپێكا
سالێن نوتاندا ،ئوكرانيا وهكو دهولهتهك سهربخو هاته نياسين.پرانيا وان ب
زمانێ ئوكرانى دئاخڤن، ئهوژى زمانهكێ سلاڤى روژههلاتيه.
هژمارا باژێرێن وێ (1300) باژێرن.ژوانا (150)
باژێر ل سالێن چلان دروست بوون.
رێژا مروڤان د پايتهختيدا(كيف) پتر ژ دوو
مليون مروڤانه.
بهرههمێن چاندنێ: سلكێن شهكرێ گوشت بههمى
جوراڤه, گهنم, جهه, پتات, گهنم شامى, توتن, خودانكرنا خنزيران و چێلان...
بهرههمێن پێشهسازى: ئاميرێن چاندنێ, پيشهسازيا
خوارنێ, پيشه سازيا كێميايى, پيشهسازيا كهلهك و پاپوران, پيشهسازيا ترومبێلان
مهزن و بچووك, ئهنهرجيا ناڤكى...
گهلێن سلاڤى ل ئوكرانيا خوه جهبوون بهرى
دوو هزار سالا پێش بوونى (ق.م), و ديروكا پايتهختا كهڤن كييڤ ڤهدگهريت بو چهرخێ
ههشتێ يێ بوونێ, ئانكو بهرى دامهزراندنا موسكو ب (400) سالان, و كييڤ ئێك ژ كهڤنترين
و مهزنترين باژێرێ سلاڤى يه, لهورا ئهو دبيته باژێرێ دايك ل ئوكرانيا و
ئيمبراتوريهتا روسيايێ.
ب ئهگهرێ دهولهمهنديا كييڤ بويه جهێ
داگيركرنا ولاتێن دن, هاته داگيركرن ژلايێ مهغوليا ڤه ل سالا (1240).
پشتى پاشڤه چوونا مهغولان بو روژههلاتى
ليتوانيا ئوكرانيا داگير كر ل سالا (1392) پشتى ههڤگرتنا ليتوانيا دگهل پولهندال
سالا (1569) پولهنديا دهست ب سهر ئوكرنيا گرت و خهلكێ وێ كرنه كۆله و هندهكان
ژێ بهرخوهدان و شورهش كرن و ههڤگرتن هاتنه نياسين بناڤێ (قوزاق) و بارو دوخێن
ژيانا وان دژوار بوون ل سهر سنووران, تنێ بناڤ دان پێدان پاشايێ پولهندى كرن.
ل سالا (1600) پولهنديێن يهسوعى ئولاخو يا
كاثولوكى بسهر ئوكرنيادا سهپاند, لێ ل داويێ قوزاحا كارين پولهنديان ژ پشكهكا
ئاخا خوه دهرێحن ل سالا (1648). (ڤێ مێژوويێ كهرب نهڤيان ل پشت خوه هێلان
دناڤبهرا يهسوعيا و ئوكرانيان دا).
ب هاتنا سالا (1795) پرانيا ئهردێ ئوكرنيا
كهته ژێر دهستێ روسيان و دوخ هووسا بهردهوام بوو ههتا بهرپاببونا شورهشا
شيوعيان ل سالا (1917).
تاكو دهستهروييا شيوعيان گههشته ئوكرانيا
ل 30/12/1922 بويه كومارهكا فيدرالى د چوارچوڤێ ئێكهتيل سوڤيهتيدا دبن ناڤێ
(كومارا ئهوكرانيا سوشياليستييا سوڤيهتى).
هاته ناڤ رێكخراوا نهتهوێن ئێكگرتى ل سالا
(1945).
دگهل كارهساتا پهقينا مهفاعلێن ناڤكى يێن
(تشرنوييل) ل نێزييكى كييف ل بهروارا (26/4/1986) و ژ ئهنجامێ وان قوربانيان گهلهك
كهربێن خهلكێ ژ روسيا ڤهبوو, و پاشى پهرلهمانێ ئوكرانيا هاته راگههاندن ل
بهروارا (16/7/1990) هوسا ياسا ئهوكرانى ب سهر يا سوڤيهت كهت.
پشتى ههرڤاندنا ئێكهتيا سوڤيهتى ل سالا
(1991) ئوكرنيا سهرخوهبوونا خو راگههاند ل بهروارا (24/8/1991).
.
ههتا نوكهژێ بهشهك ژ خهلكێ روسيا ئوكرانيا ب پشكهك ژ ئاخا خوه دزانن و چ دانپێدانێ پێ ناكهن.
ههتا نوكهژێ بهشهك ژ خهلكێ روسيا ئوكرانيا ب پشكهك ژ ئاخا خوه دزانن و چ دانپێدانێ پێ ناكهن.
ئێكهمين سهروكێ ئوكرانيا پشتى سهرخوه بوونێ (ليونيد كرافتشوك) و پشتى وى (ليونيد كوتشيما) هاته سهر دهستههلاتێ ل سالا (1994).
سروودا وێ يا نشتمانى: ئوكرانيا ههر يا
مايى.
جهژنا وێ يا نشتمانى: ل 24/8 ل ههر سال
سالا سهرخوه بوونێ: (1991)