كوردستان

ژ بو گه‌هشتنا هيڤى و داخوازان، رێكێن سه‌خت و دژوار پێ دڤێن، له‌ورا ب شه‌هيدبوونا هه‌ر كوردستانيه‌كى گروڤه‌يه كو ئه‌م يێ نێزيكى ئارمانجێن مه‌زن دبين. شاد بيت گيانێ پاكێ شه‌هيدێن ده‌وله‌ت بوونا كوردستانێ..

تێگه‌هێ كوردولوجيێ

تێگه‌هێ كوردولوجيێ ژ ئه‌وان تێگه‌هانه‌ يێن دهێته‌ بكارئينان دگه‌ل ڤه‌كولينێن روژهه‌لاتناسيێ و ئه‌ڤ ڤه‌كولينێن ئه‌كاديميێن روژهه‌لاتى  پێ رابوى ل دور بنچينه‌ و زمان و كه‌لتور فلكلور و ئه‌ده‌بێ كوردى, و كوردناسى ل ديڤ ئه‌ڤى سيسته‌مى ئانكو ئه‌و زانست يێ گرنگيێ دده‌ت ب بابه‌ت و ڤه‌كولينێ ل دور نه‌ته‌وه‌يێ كورد ژ لايێ مێژوو و زمان و ئه‌ده‌ب و فلكلور و جوگرافيا كوردستانێ, و كوردناسى به‌شه‌كێ ژ زانستێ روژهه‌لاتناسيێ.

ده‌سپێكا دياربوونا كوردناسيێ وه‌ك زاست ب نێزيكى 300 سال به‌رى نها دياربوويه‌ و تايبه‌ت د چه‌رخێ هه‌ژدێ دا, ده‌مێ ئه‌وروپا به‌ره‌ڤ روژهه‌لات ڤه‌ هاتين, دكتور عبدالله جودت ئێكه‌م كه‌س دهێته‌ دانان كو چه‌مكێ كوردناسى ب كارئيناى د په‌رتوكێن خودا, ئه‌وژى ل سالا 1913 زايينى, و پشتى وى دكتور جه‌لاده‌ت بدرخان ل سالا 1934 زايينى كو ئه‌ڤ په‌ڤه‌ بكارئينايه‌ د چه‌ندين ڤه‌كولين و نڤێسانێن خودا تايبه‌ت د (الكورد بمنظور الاخرين), و ل هه‌مان سال ئێكه‌م كونگرێ كوردناسيێ هاته‌ گرێدان ل ئێريڤانێ پايته‌ختێ ئه‌رمينيا, و هه‌ر ژ سالێن سيهان ژ چه‌رخێ بيستێ و تا نها كوردناسى بويه‌ چه‌مكه‌ك و زانست و ڤه‌كولين, و ژ بنه‌مايێن ره‌وشه‌نبيرى و ئه‌ده‌بێ كوردى.

 

 كوردولوجى مێژوو و ده‌سپێك

كوردولوژى چه‌مكه‌كه‌ ڤه‌كوله‌ران ده‌ستنيشان كرى وه‌ك زانسته‌ك ده‌ستپێكريه‌ ل روژئاڤا, و رامانا ڤه‌كولين ل دور ره‌وشه‌نبيرى و بير و باوه‌ر و هونه‌ر و ئه‌ده‌ب يێ گرێداى نه‌ته‌وه‌يێ كورد, و زانينا وان ده‌رباره‌ى بوارێن جوراو جور, و يێن دهێنه‌ جوداكرن ب ساخله‌ت و تايبه‌ت مه‌نديانى ژ شارستانيه‌تا ڤه‌ ملله‌تى, ب ئارمانجا پێشكێشكرنا وێنه‌يه‌كێ روهن و ئاشكه‌را ده‌رباره‌ىى جڤاكێ كوردى ژ هه‌مى لايه‌نان ڤه‌.

و ژ به‌رگرنگيا مه‌زن يا ولاتێ كوردان ئه‌ڤ بواره‌ گه‌له‌ك يێ چالاك بوو, و بۆ ئه‌ڤێ مه‌ره‌مێ په‌يمانگه‌هێن زانستى يێن تايبه‌ت هاتنه‌ دامه‌زراندن, و تا گه‌هشتيه‌ وى راده‌ى هنده‌ك ڤه‌كوله‌ران تايبه‌تمه‌نديا خو كره‌ ڤه‌كولين ل دور ئه‌ڤى زانستى, و گه‌له‌ك لێگه‌ريان كريه‌ ل ناڤا ده‌ڤه‌رێن كودى, و ب هه‌مان زاران ئاخڤتيه‌ يێن ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ پێ د ئاخڤن, و هنده‌ك ڤه‌كوله‌ر ئاماژێ ب وێ چه‌ندێه‌دده‌ن كو جهێ گوگرافى يێ ستراتيژى يێ ولاتێ كوردان و حه‌زێن ولاتێن روژئاڤا بۆ داگير كرنا روژهه‌لاتێ, و هه‌روه‌كا كوردستانێ ياكو دابه‌شكرى بوو دناڤبه‌را ده‌وله‌تا عوسمانى و سه‌فه‌ويان دا ژ ئه‌گه‌رێن سه‌ره‌كى بوو بۆ دروست بوونازانستێ كوردولوجيي, داكو پێزانيێن ژ هه‌مى لايه‌ن ڤه‌ ل سه‌ر نه‌ته‌وه‌يێ كورد هه‌بن ژ بۆ بجهئينانا ئه‌و مه‌ره‌مێن ئاماژه‌ پێ هاتيه‌ دان.

نڤێسه‌ر و ڤه‌كوله‌ر جلال زنكبادي كو بنه‌مايێ ڤى زانستى ڤه‌دگه‌ريت بۆ چه‌رخێن كه‌ڤن يێن مێژوويێ, دگه‌ل شه‌رێن دناڤبه‌را ئمبراتوريه‌تا يونانى و فارسى, كو ل وى ده‌مى كوردستان مه‌يدانا شه‌رى بوو, كو زينفون (354/430) به‌رى زاينى يێ كو ناڤێ كاردوخيان ئيناى د په‌رتوكا خودا (رجعة العشرة الاف) و هه‌روه‌سا هه‌ردوو مێژووناس هيرودوت (484/425) به‌رى زاينى و سترابون (64/23) به‌رى زاينى ئاماژه‌ ب پێزانينان داينه‌ ده‌رباره‌ى نه‌ته‌وه‌يێ كورد.

به‌لێ ده‌ستپێكا پراكتيكى بۆ كوردولوجيێ, ڤه‌كولين ئاماژێ بۆ ئه‌وێ چه‌ندێ دده‌ن كو ڤه‌دگه‌ريت بو روژهه‌لاتناسێن ئيتالى, ژ به‌ركو ئه‌و ئێكه‌م بوون د ڤه‌ديتنا كوردان و ولاتێ وان., و ئێكه‌م پاشماوێ نڤێسى دزڤريته‌ ڤه‌ بۆ ماركو پولو يێ كو وه‌سفا كوردستانێ كرى, و ئاماژه‌ ب وێ چه‌ندێ داى كو كورد نه‌ته‌وه‌يه‌كێ شه‌ركه‌رن, و پشتى چه‌ندين گه‌روك و مێشووناس هاتينه‌ كوردستانێ و تێبينى نڤێساينه‌ ل سه‌ر كوردستانێ و گه‌شتێن خو, وه‌ك مونتيكروتشى, و يوهان اسكلتبرغر.

دكتور خليل جندي قوناغێن كوردولوجى تێدا ده‌رباز بوى دابه‌ش دكه‌ت بۆ سه‌ر سێ قوناغان ئه‌وژى:

قوناغاى ئێكێ: هه‌ڤركيێن ولاتێن ئه‌وروپى ل ده‌مێ شوره‌شا پيشه‌سازى و كارڤه‌دانێن وێ, بۆ مه‌ره‌ما كونترولكرنا بازارێ كوردستانێ, و ئه‌ڤ قوناغه‌ به‌رده‌وام بى هه‌تا شه‌رێ جيهانى يێ ئێكێ.

قوناغا دووێ: كولونياليه‌ - ئيمبرياليه‌, يێ كو دگه‌ل شه‌رێ جيهانيێ ئێكێ ده‌ستپێكرى, بۆ كونترولكرنا سامانێن كوردستانێ تايبه‌ت پترول.

قوناغا سيێ: د چه‌رخێ ته‌كنولوژيا و جيهانگه‌ريێ پشتى 11 ئه‌يلولا سالا 2011 ب تايبه‌ت, و ئه‌ڤه‌ هه‌مى جيهانێ ڤه‌دگريت نه‌ بتنێ كوردستانێ.

به‌هرا پتر يا ئه‌وان زانايێن ئاماژه‌ ب كوردناسى و كوردولوژيێ كرى, ب رێكا ڤه‌كولين و په‌رتوك و وه‌رگێرانێ، خو كو كه‌لتورێ كوردى يێ زه‌نگينه‌ ب بابه‌ت و به‌رفه‌هيا بوارێن وێ, يێ، خو دبينيت د هه‌مه‌ره‌نگيا شێوه‌يێن ئه‌ده‌بى, و دياركريه‌ كو ئه‌ڤ فلكلوره‌ گرێدانه‌كا مه‌زن هه‌يه‌ ب نه‌ته‌وه‌يێ كورد ڤه‌, كو وه‌ك ئاوێنه‌يه‌كێ يه‌ ره‌نگڤه‌دانا فه‌لسه‌فا نه‌ته‌وه‌يێ كورده‌ و خه‌باتا ڤى نه‌ته‌وه‌يى بۆ ده‌ستئێخستنا ئارمانجێ, هه‌روه‌ك ژێده‌رێ سه‌ره‌كى يه‌ يێ پێشڤه‌چوونا ئه‌ده‌بێ كوردى.

هه‌روه‌ك چه‌ندين تايبه‌تمه‌ندێن ڤى بوارى ئاماژه‌ ب وێ چه‌ندێ دايه‌ كو فلكلورێ كوردى نه‌ بتنێ هه‌بوونا خو هه‌يه‌ ل ده‌ڤ نه‌ته‌وه‌يێ كورد به‌لێ بده‌ڤ نه‌ته‌وه‌يێن ده‌وروبه‌رێن كوردان دژين ئه‌ڤ فلكلوره‌ كارتێكرن ل سه‌ر هه‌بووبه‌.

 

كه‌سايه‌تى و ڤه‌كوله‌رێن بوارێ كوردولوجيێ

ژ به‌رهه‌مێن گرنگ يێن ل سه‌ر نه‌ته‌وه‌يێ كورد هاتينه‌ نڤێسين ب شێوه‌كێ گشتى. په‌رتوكا ((مروج الذهب و معادن الجوهر)) يا نڤێسه‌ر مه‌سعودى (مرن-957 زايينى), ژ په‌رتوكێن ده‌سپێكێ بوى ئاماژه‌ ب مێرنشينێن كوردان داى ل چه‌رخێن ناڤه‌راست, دگه‌ل په‌رتوكا شه‌ره‌فنامه‌ يا به‌دليسى (مرن-1601 زايينى) كو ئه‌ڤ په‌رتوكه‌ وه‌ك بنه‌مايه‌ك دهێته‌ دانان بو مێژوويا كوردان ل چه‌رخێن ناڤه‌راست, كو په‌رتوكا شه‌ره‌فنامه‌ كو به‌دليسى ل سالا 1597 زايينى تێدا ڤه‌كولين كريه‌ ل سه‌ر مێژوويا كوردان و مێرنشينێن كوردى و بڤێ چه‌ندێ دهێته‌ هژمارتن بنه‌مايێ سه‌ره‌كى بۆ زڤرين بۆ مێژوويا نه‌ته‌وه‌يێ كورد هه‌روه‌ك مه‌ ئاماژه‌ پێداى, ئه‌ڤ په‌رتوكه‌ هه‌تا نها چه‌ندين جاران هاتيه‌ چاپكرن و هاتيه‌ وه‌رگێران بۆ چه‌ندين زمانێن جيهانى, ئێكه‌م جار ئه‌ڤ په‌رتوكا هاتيه‌ چاپكرن ل سالا 1860 زايينى بوو, و د وێ چاپێ دا روژهه‌لاتناس زيرنوف پێشه‌كى ب زمانێ فره‌نسى گرنگيا شه‌ره‌فنامه‌يێ دياركريه‌ و گوتيه‌ ((گرنگيا زانستى يا ڤێ قه‌رتوكا مێژييا كوردان جهێ گومانێ نينه‌, سه‌ره‌راى بورينا سێ سه‌د سالان ئه‌م چ كارێن روژهه‌لاتناسيێ باشتر ژ شه‌ره‌فنامه‌يێ نابينن)), و هه‌روه‌سا په‌رتوكا ساحتنامه‌ يا نێڤسه‌ر ئوليا جبلي (مرن – 1684 زايينى) كو دهێته‌ هژمارتن ژ په‌رتوكێن گرنگ د بوارێ جوگرافى – ره‌وشه‌نبيرى دا, ل دور مێرنشينێن كوردى ل ده‌سپێكا چه‌رخێ نوى, هه‌روه‌ك گه‌روك ناسێ ئيتالى ماركو پولو (1254-1324) ئێكه‌م كه‌س ژ روژئاڤا دهێته‌ دانان كو ئاماژه‌ ب كوردستانێ دابيت د په‌رتوكێن خودا كو وه‌سفا كوردان كريه‌ ب نه‌ته‌وه‌يێ شه‌ركه‌ر.

و ل سه‌رده‌مێ نوى دا, په‌رتوكێن روژهه‌لاتناسێ هوله‌ندى مارتين فون بروينسن و تايبه‌ت په‌رتوكا ((الآغا, الشيخ و الدولة)) و په‌رتوكێن ديتر ل سه‌ر ديانه‌تێن كوردى د گرنگن هه‌روه‌ك ڤه‌كوله‌رێ كورد يێ ئه‌مريكى مهرداد ئازادى په‌رتوكا وى (مختصر تاريخ الكرد) كو په‌رتوكه‌كا كورت كريه‌ كو چه‌ندين پێزانينان دده‌ت ب په‌يڤێن كێم, و هه‌وره‌سا په‌رتوكا (خلاصة تاريخ الكرد وكردستان) يا محمد امين زكي كو په‌رتوكه‌كا سه‌ره‌كى يه‌ و هه‌ركه‌سێ پێتڤى بت ب ديفچونێ ل دور مێژوويا كوردستانێ پێتڤى دكه‌ت ئه‌ڤێ په‌رتوكێ بخوينيت, و هه‌روه‌سا ژ ڤه‌كوله‌رێن سه‌رده‌م جلال زنكبادي و په‌رتوكا وى (كوردولوجي) كو په‌توكه‌كا رێك و پێك و فه‌هره‌ست كريه‌ و گه‌له‌ك لايه‌نێن كوردولوجيێ بخوڤه‌ دگريت.

 

ل خوارێ دێ ئاماژه‌يێ ده‌ينه‌ هنده‌ك كوردناسان:

1. ماركو پولو (1254-1324), جوگرافى ناس و گه‌روكێ ب ناڤ و ده‌نگ يێ ئيتالى كو ئێكه‌م كه‌س بۆ يێ روژئاڤايى ئاماژێ ب په‌ڤا كوردستان بده‌ت د په‌رتوكێن خودا.

2. ذان بابتيسست تافرنية (1650-1890)، بازرگانه‌كێ فره‌نسيه‌, د ئێك ژ گه‌شتێن خودا ل سالا 1632 سه‌ره‌ده‌نا كوردستانێ كريه‌, و په‌رتوكه‌ك نڤێسايه‌ ژێر ناڤێ (ست رحلات من تركيا الى باريس).

3. كريستين نيبور: ئێك ژ گه‌شتێن وى به‌ره‌ڤ عيراقێ و كوردستانێ بو, و په‌رتوكه‌ك نڤێسايه‌ ژێر ناڤێ (رحلة نيبور الى العراق) په‌رتوك هاتيه‌ چاپكرن ل سالا 1766 زايينى.

4. الكسندر ذابا (1803-1894): هه‌ڤاله‌كێ نێزيك بوو يێ ملا محمود بايه‌زيدى, و د گه‌له‌ك كاراندا به‌شدارى دگه‌ل دا كريه‌ و شيايه‌ چه‌ندين نڤێسانێن كوردى پارێزن ژ به‌رزه‌بوونێ, و گه‌له‌ك ڤه‌كوله‌ر دبينن كو په‌رتوكێن ڤان ده‌سپێكا گه‌شه‌سه‌ندنا په‌خشان و چيروكا كوردى بوو.

5. كريس كوجيرا: ئێك ژ وان كوردناسايه‌ يێن هه‌تا نها د ژيانێ دا ماين, و گه‌له‌ك سه‌ره‌دان و گه‌شت كرينه‌ بۆ كوردستانێ و خودانێ په‌رتوكا (الحركة القومية الكوردية وآمال الاستقلال).

6. ميريلا طاليتي: خودانێ په‌رتوكا (الفكلور الكوردي في الكتابات الإيطالية) گه‌له‌ك به‌حسێ كوردان كريه‌ د په‌رتوكا خودا.

7. القس كارزوتى: ل سالا 1787 زايينى ل سه‌ر رێسايێن زمانێ كوردى نڤێسايه‌.

8. البرت سوسين، ئه‌لمانى ل سالا 1898 ل سه‌ر زمانێ كوردى نڤێسايه‌.

9. ليرخ: ده‌رباره‌ى نه‌ژادێ كوردان نڤێسايه‌.

10. مينورسكي: كوردناسێ روسى گه‌له‌ك ڤه‌كولين نڤێساينه‌ ل دور زمان و فلكلورێ كوردى, و ئه‌و خودانێ وێ بوچونێ به‌ كو بنه‌مايێ كوردان ميدينه‌, ئانكو كورد نه‌ڤيێن ميديانه‌.

11. باسيل نيكتين(1885-1960): خودانێ په‌رتوكا (كورد، دراسة سيسيولوجية و تاريخية).

12. ميجرسون: ئێكه‌م كه‌س بوو گوڤاره‌كا كوردى ده‌ركرى ل كوردستانێ و ئه‌وژێ ل باژێرێ سلێمانيێ.

 

ئه‌ڤێن ل خوارێ ناڤێن هنده‌ك په‌رتوكان دگه‌ل نڤێسه‌رێن وێ يێن ل سه‌ركودان نڤێساين:

1. ديڤيد ادم سون: (حرب الاكراد) له‌ندن 1964.

2. بيبگسون :(الكورد،والكوردولوجي في الاتحاد السوفيتي)، پاريس1963.

3. جون بلو: (القاموس الكوردي - الفارسى - الانكليزى)، باريس 1965.

4. سوزان ميسيلس: (الكورد و كوردستان)، لندن، 1964.

 

ئاماژه‌يێن په‌رتوكا مليون يا ماركو پولو ده‌رباره‌ى كورد و كوردستانێ

ئێكه‌مين راپورت و نڤێسه‌رێن گه‌روكێن كه‌ڤن يێن گرنگ ژ لايێ زانستى ده‌رباره‌ى كورد و كوردستانێ ڤه‌دگه‌رن بۆ چه‌رخێ سێزدێ يێ زايينى, كو هوردوو برا ماتيو پولو و نيكولو پولو ل سالا 1259 زايينى به‌ره‌ڤ ئاسيا ڤه‌ هاتن ژ ئيتاليا, و پاشىماركو پولو د ناڤبه‌را سالێن (1271 بۆ سالا 1295) زايينى و ئه‌ڤێ په‌رتوكێ به‌لگه‌يێن كورت به‌لێ گرنگ ل دويڤ خو هێلان د په‌رتوكا مليون, ماركو پولو وه‌ك ديار د په‌رتوكا وى و گه‌شتا وى دا د باژێرێ موسل را ده‌رباز نه‌بوو به‌لێ ئاماژه‌ دايه‌ باژێرێ موسل وه‌ك ياكو ئه‌وى گولێ بوى ل دور باژێرى و هه‌روه‌سا باژێرێ به‌غدايێ.

ماركو پولو ئاماژه‌يێ دده‌ته‌ هنده‌ك پێزانينێن كورت به‌لێ گرنگ و ورد ده‌رباره‌ى باژێرێ موسل, و پێكهاته‌يا وى يا نه‌ته‌وه‌يى و ئايينى, و ژ وان هنده‌ك پێزانين ده‌رباره‌ى ئابورا وێ, تايبه‌ت ل دور پيشه‌سازى و بازرگانيا په‌روكێن حه‌ريرى و زێرێ موزلين, و ده‌رباره‌ى كوردستانێ هنده‌ك ده‌ربرينان ئاماژێ پێدده‌ت كو ئه‌وى به‌رێخودانه‌ك كريه‌ ل سه‌ر ئه‌ڤان ده‌ڤه‌رێن چايى يێن كو كورد لێ دژين و گه‌له‌ك كريستيان لێ ئاكنجينه‌ كو ل سه‌ر مه‌زهه‌بێ نستورى و يه‌عقوبى (ديفچويێن كه‌نيسه‌تيێن ئه‌ثورى و سريانى و ئه‌رثوذكسيه‌, ساراسينى كو ئه‌ڤ په‌يڤه‌ بكاردئينان ل وى سه‌رده‌مى وه‌ك ئاماژه‌ بۆ موسلمانان و ديفچوويێن پێغه‌مبه‌ر محمد (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن), و ماركو پولو وه‌سفا كوردا دكه‌ت كو ئه‌و نه‌ته‌وه‌يه‌كێ شه‌ركه‌رن و ئاڤه‌ وه‌سفا وى بوو بو ئاكنجيێن ده‌ڤه‌رێ ب شێوه‌كێ گشتى ژ موسلمان و كرستيانان, و فرانكى دبيژيت كو وه‌سفا ماركو پولو بۆ كوردان ب ئه‌ڤى شێوه‌يى, ئاماژه‌يه‌ بۆ وێ چه‌ندێ يا ب سه‌رێ ماركو پولوى هاتى د گه‌شتێن وى دا ده‌مێ د كوردستانێ را ده‌رباز بوى, و ده‌مێ ماركو پولو ئاماژه‌يێ دده‌ت ب هه‌ر هه‌شت شاهنشينێن ئيرانێ دوپات دكه‌ت كو شاهنشينا دووێ دهێته‌ بناڤ كرن ب شاهنشينا كوردستانێ.

د. يوسف حبي ل هامشين ئاماژه‌يێ دده‌ته‌ وێ چه‌ندێ كو ماركو پولو د موسل را ده‌رباز نه‌بويه‌, به‌لێ بتنێ ئه‌وى ئه‌و نڤێسايه‌ يا ده‌رباره‌ى موسل و به‌غدادێ گولێ بوى, و هه‌روه‌ك ئه‌و دگه‌ل باب و مامێ خو نه‌بوسه‌ د گه‌شتا وان يا ئێكێ دا ياكو ل سالا 1971 بۆ و پاشى هه‌رسێكان د گه‌شتا دووێ پشتى سال و نيڤان ژ گه‌شتا ئێكێ به‌ره‌ڤ ولاتێ چينێ چوينه‌ د رێكا حه‌ريرێ دا و زڤرينه‌ ڤه‌ بندقيه‌ ل سالا 1295 زايينى.

ماركو پولو دبێژيت د ئاخڤتنا خودا ده‌رباره‌ى كلدانان, نه‌ته‌وه‌يه‌كێ كوردى هه‌يه‌ كو كريستيانن ل چيايێن موسل ئاكجينه‌, به‌لێ ليهمان دوپاتدكه‌ت كو كلدان نه‌ته‌وه‌يه‌كێ سامى نه‌ چ په‌يوه‌ندى دگه‌ل كوردێن ئارى ڤه‌ نينه‌, به‌لێ فلاديمير مينورسكى روژهه‌لاتناسێ روسى دوپاتدكه‌ت و دبێژيت كور د بنه‌مادا ميدى نه‌.

 

نەژادێ کوردا

 کورد ئێکە ژ مللەتێن رۆژئاڤایێ کێشوەرێ ئاسیا،هەر ژ کەڤندا ل دەڤەرێن چیایی ئاکنجیبووینە و بەری هەزاران سالان ل دەڤەرێن بلنداهیێن روبارێ دیجلە و فوراتێ (میزۆپوتامیا) گەلەك مللەت لێ ئاکنجیبووینە، و ئەڤ مللەتە ژ لایێ کۆمەلایەتی و زمانی ڤە ل گەل ئێک گرێدای بوینە، و ئەڤە بویە بنەرەتێ مللەتێ کورد، ئەوژی پشتی گهورین ل سەر ژیانا وان چێبوین. سەبارەت نەژادێ کوردان گەلەک بوچونێن جیاواز هەنە، ژ لایێ رۆژهەلاتناس و گەرۆك و مێژوو نڤێسان ڤە هاتینە نڤێسین، بەلێ پا هندەك ژ وان نێزیکی راستیێ نە و هندەك ژی دورن ژ راستیێ.

 

بیر و بوچونێن دویر ژ راستیێ:

1. مێژوو نڤێسێ عەرەب مسعودی (مرن:956)، دەمێ د پەرتوکا خۆ یا بناڤێ (مروج الذهب) دە باسێ کوردان و نەژادێ وان دکەت و دبێژت:کورد ئەو ئەجنە نە ئەوێن ل سەر دەمێ سلیمان پێغەمبەری(سلاڤێن خودێ ل سەر بن)دەمێ ژ شانشینا خو دەرێ خستین، و دبێژت کورد دگەهنە وان، لێ پاشی مسعودی بوچونەکا دی ل سەر نەژادێ کوردان دیار دکەت و دبێژت :کورد نەژادێ وان بۆ هۆزا عەربی (ربیعە) ئانکو (ربیعە بن نزار بن معد) دزڤریت، لێ بوچونێن مسعودی دورن ژ راستیێ و ب چ شێوەیان رەگەزێ کوردان ناگەهیتە ئەجنان و عربان.

 

2. بوچونا دوێ یا لاواز ئەوە یا ژ لایێ مێژوو نڤێسێ فارس (فیردەوسی) ڤە هاتیە گۆتن و (شەرف خانێ بەدلیسی) ژی دپەرتوکا (شەرفنامێ) دە ئاماژە پێدای یا نەژادێ کوردان بۆ سەردەمێ پاشایێ زۆردار زوحاکی (ئەژدەهاکی) دزڤرینت، و دبێژت دەمێ نەخوشیەك لڤی پاشای پەیدابوی و هەر رۆژ پێدڤی ب مەژیێ دوو گەنجان بو، ژبەر ڤێ چەندێ رابوو ب کوشتنا گەلەك گەنجان و رەڤینا گەلەکێن دی بۆ چیایان، لەورا ئەوێن ماینە زیندی و چوینە چیایان و ب بورینا دەمی ژمارا وان زێدەبوو و بوونە نەژادێ کوردان، ئەم دشێن ڤێ بوچونێ ژی ژ یێن لاواز ب دانینن.

 

ژ بوچونێن نێزیکی راستیێ سەبارەت نەژادێ کوردان:

ئەوژی بوچونێن هندەك زانايێن رۆژئاڤای نە ئانکو (رۆژهلات ناس) یێن کو هندەك بوچونێن درست و باشتر داینە مە ل سەر نەژادێ کوردان کو پتر زانستی و نێزیکی راستیێ بن ژ گروپێ ئێکێ، ئەو ژی بوچونێن:

1. رۆژهلاتناسێ روسێ مینورسکی/دەمێ دبێژت:مللەتێ کورد ژ کەڤندا ئاکنجی کوردستانێ بوینە،هەروەسا نەژادێ کوردان ب (میدیان) ڤە گرێدەت، میدی ل هزارا ئێکێ پ. ز. ژيايين و دەولەت دامەزراندینە.

2. رۆژهلاتناس (مار):کوردان ب ئاکنجیێن رەسەن د دانیت ل کوردستانێ و باسێ مللەتێ (کاردۆخی) دکەت یێن ل دەڤەرا بۆتان ژیایین ل نیڤا ئێکێ ژ هزارا ئێکێ پ.ز دەمێ بحسێ هاتنا لەشکرێ سەرکردێ یونانی (زەینەفونی) دکەت دەمێ ل دەڤەرا کاردوخ را بۆری ل نێزیك گەلیێ زاخۆ.

3. دیسان زانایێ بریطاني (ئادەم سمێس) دبێژت: کورد مللەتەکە ژ مللەتێن هند و ئیرانێ و هاتنە کوردستانێ و ل وی دەمی میدی و فارس چونە دەڤەرا فارس.

 

هەر وەسا ژ بوچونێن کوردان ب  کاردۆخیان ڤە گرێددەن پشبەستنێ ل سەر پەرتوکا سەرکردێ یونانی (زەینەفونی) دکەن یا ب ناڤ (ئاناباسیس)، دەمێ زڤرینا لەشکرێ  وی ل سالا (401 ب.ز) ژ ئیرانێ و ل ئاخا کاردۆخیان را نێزیک زاخۆ بۆ یونان.

 

سەرکردێ یونانی (زینفون)

هەرچەندە (زەینفون) یەکەم رۆژئاڤاییە، کوپشتی (هیرودوستێ) مێژووناس، دەربارەی کوردان ئاخفت بیت، ئەوژی کو ل سالا (401 ب. ز) دکوردستانێ را دەرباز بوویە و ل دەڤەرا زخۆ توشی شەرەکێ مەزن بوویە.هەروەسا ل سەر دەمێ شەرێ خاچ پەرێسیێ پەیوەندی دناڤبەر رۆژئاڤا و کوردان ب رێکا (سلاح الدین الایوبی)دروست بوون.ژلایکێ دیڤە زۆربەی سەربازێن (سەلاح الدین) کورد بوون، لێ ئەڤ پەیوەندییە گەلەک د گرێدای نینن د بوارێ کوردناسیێ دا، چونکە زانستێ کوردناسیێ و رۆژهلات ناسیێ ل سەر ڤی بنەمایی نە هاتیە دارێتن.بەلکوو ئەڤ جۆرە پەیوەندییە و نیاسینە ژ ئەنجامێ شەری دروست بوینە.

بوچونێن مێژوو نڤێسێن کورد

محمد امین زکی :باسێ کوردان و نەژادێ وان دکەت و دبێژت: کوردستان لاندکا دووێ یا مرۆڤایەتیێ یە پشتی رودانا تۆفانێ، و هەر ژ دەستپێکا مێژوویێ گەلەک مللەت ل (چیایێ زاگرۆس) ژیاینە و خودان شارستانیەت بوینە.

ل دوماهیێ ئەم دشێن بێژین کورد پاشمایێن وان هەمی مللەتانە یێن ل کوردستانێ ژیاین وەکو مللەتێن : سوباری، گۆتی، لولوبی، میتانی، کاردۆخی، میدی، هەروەسا دگەل مللەتێن هند و ئەوروپی ئەوێن هاتینە کوردستانێ.

 

زمانێ كوردى

زمانێ كوردى زمانه‌كێ هند و ئه‌وروپيه‌ دهێته‌ پولينكرن ل ژێر زمانێن ئيرانى يێن روژئاڤا.

زمانێ فه‌رمى يه‌ ل هه‌رێما كوردستانا عيراقێ زمانێ كوردى د چه‌ندين قوناغاندا ده‌رباز بوويه‌ هه‌تا گه‌هشتيه‌ شێوه‌يێ نها.

 

مێژوويا زمانێ كوردى

هه‌ر ڤه‌كولينه‌ك ده‌رباره‌ى دياركرنا مێژوويا زمانێ كوردى رويبورى چه‌ند ئاريشه‌ و ئاسته‌نگان دبيت و نه‌ ب تنێ زمانێ كوردى به‌لكو هه‌ر زمانه‌كێ هه‌بيت.

 

نڤێسين و خواندن ب زمانێ كوردى به‌رى زايينى و هه‌تا نها:

تنك كه‌لوو يێ به‌رنياس ب شه‌لكلول كوردێ ره‌سه‌ن, زانا و ئه‌ديب بوو ل جه‌زيرێ, و ل ده‌ڤه‌رێن باكورێ ميسل به‌رى زايينى ب 700 سالان گه‌له‌ك په‌رتوك ب زمانێ كوردى هه‌نه‌ د بابه‌تێن ئايينى و فه‌له‌كى دا.

(ئاريانه‌) زانا و نوژدارێ به‌رنياس په‌رتوك نڤێسايه‌ ب زمانێ كوردى ل دور هونه‌رێ نوژداريێ, و ب ئه‌ل و بێتكا كوردى يا وى سه‌رده‌مى, حسن بيرنياس دبێژيت د مێژوويا (ئيران باستاندا) زه‌ره‌ده‌شت دوو په‌رتوك هه‌بوون:

1. ئاڤێستا           2. ويين كورد

و (وين كورد) هاتبوو نڤێسان ل سه‌ر (12000) جلدێن گامێشان.

(ئازه‌ربورد مارسويه‌ند) ئه‌ل و بێتكا خه‌تێ په‌هله‌وى دانا, كو پێكهاتبوو ژ 42 ئاماژه‌يان كو پاراستن دكر ل سه‌ر هه‌مى برگه‌يێن ئاخفتنێ يێن زه‌حمه‌ت ژ فه‌تحه‌ و كه‌سره‌ و ضمة, كو ئه‌و پيت بوون يێن ئاڤێستا پێ هاتيه‌ نڤێسين, و هاته‌ بناڤكرن ب رێنڤيسا زه‌ندى.

 

نه‌موزه‌جێ رێنڤيسا كوردى و ئه‌ل و بێتكا كوردى به‌رى زايينى ب 2800 سالان

و ئه‌ڤ لاپه‌ره‌ وه‌رگێرايه‌ ژ ئاڤێستا و ژ په‌رتوكا (كيكرو كوهن) (وين كورد) كه‌ڤنترين په‌رتوكا كوردى يه‌ ب زمانێ په‌هله‌وى و زمانێ لور و كه‌لهور.

(ئاهـ زربود) دبێژيت پشتى هاتنا ئيسلامێ (ئانا ئازه‌ربورد) كورێ (هه‌مه‌د) سه‌ركردێ بادينان, و ب رێكا كاغه‌زان كو وه‌ك رێك هاتيه‌ بكارئينان, (ويين كورد) ب تمامى جاره‌كا ديتر هاتيه‌ نڤێسان.

هيرودوت دبێژيت: تاكه‌كه‌سێن زنجيره‌يا سولتانێن ئنبراتوريه‌تا ماددى,  نڤێساره‌ك دخواندن ل ده‌مێ دادگه‌هكرنێ دأ, و كونتزياس يونانى دبێژيت: نوژدار بلاط ئه‌رده‌شێر په‌رتوكه‌كا مژوويێ نڤێسايه‌ كو روزنامه‌يا بالط يا پاشايى به‌حس دكه‌ت.

په‌رتومێن ئاڤێستا و (يين كورد) ب شێوازێ هوزانێ هاتبينه‌ نڤێسان و بشێوه‌يێ ده‌نگێ بلند و شێوازه‌كێ جوان دخاندن.

 

په‌رتوكێن كوردى به‌رى ئيسلامێ

په‌رتوكێن كوردى ب زمانێ كوردى گه‌له‌كن, به‌رى ئيسلامێ, به‌لێ ده‌مێ موسلمانا ده‌ست ب سه‌ر كوردستانێ دا گرتى, چه‌ندين نامه‌ و نڤێسار هاڤێتنه‌ دناڤا رويبارى دا و ژناڤبرن, ب هێجه‌تا وێ چه‌ندێ كو په‌رتوك و نڤێسارێن مه‌جوسى و زه‌ره‌ده‌شتيان بوون, هنده‌ك ژ وان ماينه‌ و ل سه‌ر دوو شێوه‌يان بين:

به‌شێ ئێكێ: ئايينى, ئايينێ مادديان, ئاڤێستا, زه‌ند, ويين كورد و بابه‌تێن ديتر ل سه‌ر زه‌ره‌ده‌شتيان.

به‌شێ دووێ: بابه‌تێن ل دور سياسه‌تێ و داب و نه‌ريت و ساخله‌مى و فێركرن و ئه‌ده‌بيان و مێژوو و ئه‌فسانه‌ و چيروك و كاروبارێن كارگێرى يێن ده‌وله‌تێ, و هنده‌ك ل دور ياسايێن شتره‌نجێ و هونه‌رێن هه‌سپسياريێ و هاڤێتنا تيران, هه‌روه‌سا ل سه‌ر پيشه‌سازيێ و چاندنێ و زانستێ ئه‌ردى و گه‌ردونناسى و فه‌لسه‌فێ بوون, و ل خوارێ ناڤێ هنده‌ك په‌رتوكێن كوردى يێن به‌رى زايينى و به‌رى دياربوونا ئيسلامێ:

ئاڤێستا, ويين كورد, يوندهسن, داستستان دينييك, ئارتارى, ويرافنامه‌, كارنامه‌يا ئه‌رده‌شێر بابه‌كان, زريران, داتستان ريدك, خوسره‌ و كووتان, شتره‌نكنامه‌, خوتاى نامه‌, روسته‌م نامه‌,... هتد.

و ژ هه‌ژى ئاماژه‌يێ يه‌ كو (خوتاى نامه‌) هاتيه‌ نياسين ب ناڤێ (سير الملوكي), و (خواى نامه‌) هاتيه‌ نياسن ب (شاهنامه‌) كو ژ په‌هله‌ويێ هاتينه‌ وه‌رگێران بۆ فارسى و عه‌ره‌بيێ.

و په‌رتوكا (كليله‌ و ده‌مه‌نهش) ژ وه‌لاتێ هندێ هاتيه‌ بۆ كوردستانێ ل سه‌رده‌مێ دادوه‌ر و ده‌ستهه‌لاتێ كوردستانێ (ئه‌رده‌شێر) و هاتيه‌ وه‌رگێران بۆ په‌هله‌ويێ و پشتى هاتنا ئيسلامێ ژ په‌هله‌ويێ هاتيه‌ وه‌رگێران بۆ فارسيێ, سه‌باره‌ت (شاهنامه‌) په‌رتوكه‌كا مێژووى يه‌ كو ب زمانێ په‌هله‌وى هاتبوو نڤێسين به‌رى ئيسلامێ, و پاشى هاتيه‌ وه‌رگێران بۆ زمانێ فارسى.

نامه‌ و په‌رتوكێن دياربووين ب زمانێ فارسى ل سه‌رده‌مێ ئيسلامێ, ب تمامى نڤێسايبوون ب زمانێ كوردى ل سه‌رده‌مێ ساسانيان پاشى هاتينه‌ وه‌رگێران بۆ زمانێ فارسى و ژ وان په‌رتوكان: وامق وعذرا ، يسني وراميتي ، ئه سكه ونامه ، يووراسب ، بلهور ، شيرين ومنه رهاد ، بارام نامه كرشاسب نامه ، بهمن نامه ، روستم نامه ، شهريار نامه ، جهانكير نامه ، فه رامه رزنامه ، برزوونامه ، به ختيار نامه ، هزار ئه فسانه ، وتستاني سندباد و هزاره‌ها په‌رتوكێن ديتر يێن ب زمانێ په‌هله‌وى كو هاتينه‌ وه‌رگێران بۆ زمانێ فارسى.

 

زمانێ په‌هله‌وى

مامۆستا سه‌عيد نفێسى دبێژيت: ئه‌و زمانێ ئاڤێستا پێ هاتيه‌ نڤێسان زمانێ ئاريه‌, كو هه‌ر ژ كه‌ڤندا هه‌بوو ل ئيرانا نها و هاتيه‌ بكارئينان به‌رى هاتنا بابكێن ئيرانيان يێن كه‌ڤن بۆ ئيرانێ, و ل ده‌مێ ئاڤێستا نڤێساين ب ئه‌وى زمانى هاته‌ ب ناڤكرن ب زمانێ ئاڤێستا, و زمانێ ئاڤێستا زمانێ فه‌رمى بوو ل سه‌ر ده‌مێ ساسانيان, و دنهادا چه‌ندين زمانێن ناڤخويى هه‌نه‌ل ده‌ڤه‌رێن ئيرانێ يێن وه‌ك په‌هله‌ويێ, و ئه‌ڤه‌ دياردكه‌ت كو ئه‌و زمانێ دناڤا ئيرانێ دا دهاته‌ بكارئينان فارسى نه‌بوو به‌لكو كوردى بوو.

د په‌رتوكا مێژوويا ئه‌ده‌بياتا فارسى دا دبێژيت: شێوازێ نڤێسينا ئاڤێستا يێ پتر به‌ربه‌لاڤه‌ ل ده‌ڤه‌رێن كوردى.

مامۆستا شيخ محمد ايه‌ الله دبێژيت: زه‌ند ئاڤێستا هه‌روه‌ك نڤێساى ب زمانێ مادديان كو هه‌روه‌ك له‌هجه‌يا موكريانيانه‌ به‌لكو ب تمامى وه‌ك وێ يه‌.

و ل دويڤ بير و بوچوونێن هنده‌ك كه‌سانێن تايبه‌ت مه‌ند وه‌ك هورات و درستر, زمانێ ئاڤێستا زمانێ كورديى - ميدى.

ملك كلامي دبێژيت: ده‌هان هوزانێن په‌هله‌وى جێگركرينه‌ د زمانێ كوردى كورمانجى دا.

به‌هرا پتر يا په‌يڤێن كو دهێته‌ گوتن كو په‌هله‌وينه‌ وه‌ك: (سه‌را, سه‌ردار, سويا, فه‌رمان, سه‌رهه‌نگ, سه‌رتيپ, .... هتد) د نهادا ب شێوه‌يه‌كێ به‌رفره‌هـ دهێنه‌ بكارئينان ل كوردستانێ.

 

ئه‌لف و بێتكا كوردى به‌رى هاتنا ئيسلامێ

ئه‌لف و بێتكا كوردى دهاته‌ بكارئينان هه‌تا دوماهيكا سه‌رده‌مێ جێهنشينێن عه‌باسى و ئه‌مه‌وى أحمد بن وحسي نبطي د ئێك ژ نڤێسارێن خودا ( شوق المستهام في معرفة رموز الأقلام ) ل سالا 241 كوچى دبێژيت لدور ئه‌ل و بێـتكا كوردى:

من بخو 30 مجه‌له‌دێن كوردى ديتينه‌ نڤێساى بوون ب زمانێ كوردى, و ل شامێ ل ديمه‌شق دوو بابه‌ت هه‌نه‌ ئێك ژ وان چاندنا دارقه‌سپێ و چاڤدێريا وێ, و يا دووێ لێگه‌ريان ل دور ئاڤێ ل ده‌ڤه‌رێن هشك, ئه‌ز هوسا هزر دكه‌م كو هاتينه‌ وه‌رگێران بۆ زمانێ عه‌ره‌بى دا مفا ژێ بهێته‌ ديتن.

عه‌ره‌بان چه‌ندين په‌يڤ ژ كورديێ وه‌رگرتينه‌ كو د بنه‌ما دا په‌يڤێن كوردى بوون, و هه‌تا نهاژێ دناڤا زمانێ كوردى دا هه‌, و د زمانێ عه‌ره‌بى دا نه‌ماينه‌.

 

زمانێ كوردى يێ سه‌رده‌م

هوسا يا دياره‌ كو هوزانێن كوردى ب شێوه‌يێ تاكه‌كه‌سى هاتينه‌ نڤێسين, كو ل چه‌رخێ هه‌ڤدێ يێ زايينى دا, ئه‌حمه‌دێ خانێ مه‌م و زين و نوبهار, مولود نامه‌, عه‌قيدا ئيمانى ب زمانێ كوردى نڤێسينه‌.

و ل سالا 1777 زايين, فه‌رهه‌نگه‌كا كوردى - ئيتالى (كراماتيكا كارسونى) هاتيه‌ چاپكرن, و پستى وێ كارسونى و هه‌تا ناڤه‌ندا چه‌رخێ نوزدێ, چه‌ند فه‌رهه‌نگه‌ك ب زمانێ كوردى هاتينه‌ به‌لاڤكرن و چه‌ندين په‌رتوك و په‌رتوكێن هوزانى يێن هنده‌ك هوزانڤانان و هه‌تا نها ژێ ل به‌رده‌ستن.

و سێ فه‌رهه‌نگ و نامه‌ د ئه‌ده‌بياتا كوردى دا ب كرمانجى هاتينه‌ چاپكرن ل بيتروبورگ, ل سالێن 1854 و 1857 و 1857 زايينى, و ل سالا 1860 زايينى (اي روابا) چه‌ند نڤێساره‌ك نڤێساينه‌ ل دور ئه‌ده‌بياتا كوردى و به‌لاڤكرينه‌, پاشى چه‌ندين فه‌رهه‌نگ هاتينه‌ نڤێسان ژ وان ( كوردى - فرنسي ، فرنسي - كوردى ، كوردى - روسي ، روسي - كوردى ، كوردى - كوردى) و د ئه‌ڤێ چه‌ندێ دا ئه‌حمه‌دێ خانێ و ملا بايه‌زيد هاريكاريا وى كرينه‌.

و ئه‌ڤ نڤێساره‌ هاتينه‌ پاراستن د ئه‌رشيڤێ زانكويا لينينگراد, به‌لێ فه‌رهه‌نگا كوردى - فره‌نسى ل سالا 1867 هاتيه‌ چاپكرن ل زانكويێ, هه‌روه‌سا فه‌رهه‌نگا مه‌زن (كوردى - زمانێن بيانى) كو پێكهاتيبت ژ 446 لاپه‌ران كو پێكهاتيبوو ژ 1500 په‌يڤێن كرمانجى و كێمه‌ك ژ په‌يڤنێ سورانى د به‌رامبه‌ردا په‌يڤێن فارسى و عه‌ره‌بى و ئه‌رمه‌نى بوون.

 

هه‌رێمێن كوردستان سه‌ر هاتيه‌ دابه‌شكرن ل سه‌رده‌مێ ئيسلامێ دا

ولاتێ كوردا هه‌ر ژ كه‌ڤن و هه‌تا ماوه‌يێ سه‌رده‌مێن ئيسلامى به‌رنياس نابووه‌ ب ئێك ناڤێ گشتگير بۆ هه‌مى پارچه‌يێن وێ, به‌لكو يا به‌رنياس بوو ب ناڤێن هه‌رێمان كو هنده‌ك ژ ئه‌ردێ وێ بخوڤه‌ دگرت, و ئه‌گه‌رێ ئه‌ڤێ چه‌ندێ ڤه‌دگه‌ريت بۆ وێ چه‌ندێ كو ولاتێ كوردان يێ مه‌زن و به‌رفره‌هه‌, و خودان سروشتێ جوگرافى يێ دياره‌ د پارچه‌يێن خو يێن ژێك جودا دا, سه‌ره‌راى هه‌بوونا چه‌ندين ناڤان كو بۆ هاتينه‌ گوتن ژ لايێ نه‌ته‌وه‌يێن ديتر ڤه‌ هه‌ر ژ كه‌ڤندا, و ل سه‌رده‌مێ ئيسلامێ دا و پشتى كوردستان بۆ پارچه‌ك ژ ولاتێ موسلمانان هنده‌ك ژ ئه‌وان ناڤان هه‌ر مان ل سه‌ر هنده‌ك ده‌ڤه‌رێن كوردى, سه‌باره‌ت گرنگترين هه‌رێمێن كو به‌شێن كوردستانێ بخوڤه‌ دگرتن ئه‌ڤێن ل خوارێ بوون:

1. هه‌رێما چيايان

2. هه‌رێما جه‌زيرا فوراتێ

3. هه‌رێما ئه‌زه‌ربه‌يجان

4. هه‌رێما ئه‌رمينيا

5. هه‌رێما خوزستان

 

1. هه‌رێما چيايان

ئه‌ڤ ناڤه‌ هاتيه‌ گوتن سه‌ر پارچه‌يه‌كێ ژ كوردستانێ, ژ به‌ركو به‌هرا پتر يا ده‌ڤه‌رێ چيا بوو, و وه‌رگێرانا په‌يڤيه‌ بۆ په‌يڤا (قوهستان) يێ كو رامانا وێ ب زمانێ فارسى چيا, و يونان ناڤێ ميديا سه‌ر دانايه‌, لسترج د په‌رتوكا خودا (بلدان الخلافة الشرقية) دبينيت كو ناڤێ چيا هاتيه‌ لابرن ژ بكارئينانێ ل سه‌ر ده‌مێ سه‌لجوقيان و لجهێ وێ ناڤێ عيراقاعه‌جه‌مى هاتيه‌ گوتن ژ بۆ جوداكرنێ ژ عيراقا عه‌ره‌بى, و سه‌ره‌راى هه‌بوونا گه‌له‌ك ناڤان ل سه‌ر هه‌رێمێ, به‌لێ يا ژ هه‌مى به‌ربه‌لاڤتر هه‌رێما چيا بوو.

ناسناڤێ هه‌رێم ب ده‌ڤه‌رێن كوردان ڤه‌ هاتيه‌ گرێدان ل ده‌ڤ گه‌روك و خه‌لكێن ولات و مێژووناسان, كو يه‌عقوبى د كتێبا خودا (دار الاكراد) وه‌سف كريه‌ ب هه‌روه‌ك ياقوت الحموي وه‌سفكرى د كتێبا معجم البلدان (الاكراد الجبليون), و هه‌روه‌سا قه‌لشه‌ندي د كتێبا خودا صبح الاعشى (جبال الاكراد).

گرنگترين باژێرێن كوردى ل هه‌رێمان دينور – سيسر – نه‌هاوه‌ند – كرمانشان – حلوان – وسكن – گه‌له‌ك نه‌ته‌وه‌يێن ديتر ل ده‌ڤه‌رێ ژياينه‌ كو گرێدانه‌كا موكم هه‌بوون دگه‌ل نه‌ته‌وه‌يێ كورد.

سه‌باره‌ت هوزێن كوردى ل هه‌رێما برزيكانى و جورقانى و له‌رى و جاوانى.

هه‌رێما خوزستان هه‌ڤسنوره‌ ل گه‌ل هه‌رێمێ ژ لايێ باشورى ڤه‌, و ل ره‌خێ باكورى ئه‌م دشێن بێژين باژێرێ ري و ده‌ريا قه‌زوين سنورێن وێنه‌, و سه‌باره‌ ب روژهه‌لات ولاتێ فارسانه‌, و ژ لايێ روژئاڤاڤه‌ ده‌شتێن عيراقێ و جه‌زيره‌يا فوراتێ.

 

2. هه‌رێما جه‌زيرا فوراتێ

ژێده‌رێن مێژوويى يێن مێژوويا ئيسلامێ هه‌ڤرانه‌ د دابه‌شكرنا هه‌رێما جه‌زيره‌ بۆ سێ به‌شان:

ربيعة و مضر و بكر, و ئه‌ڤ دابه‌شبوونه‌ هاتيه‌ ل دويڤ ئاكنجيبوونا هوزێن عه‌ره‌بى ل ده‌ڤه‌رێ به‌رى ئيسلامێ و ماينه‌ ل وێرێ هه‌تا هاتنا ئيسلامێ و موسلمان بوونا وان, دابه‌شكرنا جه‌زيرێ ل گوره‌ى هوزێن عه‌ره‌بى وێ چه‌ندێ ناگه‌هينت كو ده‌ڤه‌ر سه‌ر ب ده‌ڤه‌رێن عه‌ره‌بانڤه‌يه‌, ابن حوقل ئاماژه‌يێ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دده‌ت د كتێبا خودا (صورة الارض) ((و من نه‌ديتيه‌ ئێكى شانازى ب جه‌زيرێ بريه‌ وه‌ك ده‌ڤه‌ره‌كا عه‌ره‌بى, ژبه‌ركو ل وێرێ ئاكنجيبون)).

هنده‌ك ناڤێن كه‌ڤن ل سه‌ر جه‌زيره‌يا عه‌ره‌بى هاتينه‌ گوتن, يونانيان دگوتێ (كاردوخيا), سه‌باره‌ت ژێده‌رێن سريانى ب ناڤێ (كاردو-قاردو). و د ژێده‌رێن ئيسلامى د: ابن شداد د كتێبا خودا الاعلاق الخطيرة ناڤێ جه‌زيرا كوردان گوتيه‌.

هه‌روه‌ك قه‌لقه‌شه‌ندى د كتێبا خودا صبح الاعشى ناڤێ جه‌زيره‌يا فوراتێ ل سه‌ر داناى و مينورسكى د په‌رتوكا خودا ئاماژه‌يێ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دده‌ت كو جه‌زيره‌ ئه‌ردێ كوردانه‌ هه‌ر ژكه‌ڤن دا ب درێژاهيا مێژوويێ.

گرنگترين باژێرێن كوردى ل هه‌رێمێ: دياربه‌كر (امد), نسيبين, ماردين, ميافارقين, موسل, حصن كيفا, ئاكرێ.

هوزێن كوردى ل ده‌ڤه‌رێ: بوختيه‌-بشنويه‌-مهرانيه‌-هكاريه‌-يعقوبيه‌-داسنيه‌-حميديه‌.

سه‌باره‌ت سنورێن هه‌رێمێ, دوولايه‌نى نه‌بوو د بوچونێ دا ل ده‌ڤ مێژوو نڤێسان ده‌رباره‌ى سنورێن هه‌رێمێ يێن روژهه‌لا و روژئاڤا, كو هه‌ردوو روبارێن ديجله‌ و فورات سنورێن سروشتى دروستدكر ل هه‌ردوو لايێن روژهه‌لات و روژئاڤا, سه‌باره‌ت باشورى باژێرێ تكريت دوماهيك باژێر بوو سه‌ر ب هه‌رێما جه‌زيرێ ڤه‌, سه‌باره‌ت سنورێن باكورى يێن هه‌رێما جه‌زيرێ جوداهى هه‌يه‌ د بوچوناندا ژ به‌ركو ئه‌و ده‌ڤه‌ر به‌رده‌وام د گهورينێن سياسى دا بوو و سروشتێ په‌يوه‌نديێن دناڤبه‌را ده‌وله‌تا عه‌باسى و بيزه‌نتى, گه‌له‌ك جاران ده‌ڤه‌را جه‌زيرێ ژ لايێ باكورى ڤه‌ ئه‌ردێ وێ بچويكتر و هنده‌ك جا به‌رفره‌هتر بوو.

سه‌باره‌ت دياركرنا جهێ هه‌رێما جه‌زيرێ سه‌باره‌ت هه‌رێمێن ديتر, ژ لايێ روژهه‌لاتى ئه‌زه‌ربيجان و چيا, و لايێ روژئاڤا ولاتێ شامێ, و باشورى عيراق, سه‌باره‌ت ب باكورى ئه‌رمينيا و ولاتێ رومێ.

 

3- هه‌رێما ئه‌زه‌ربه‌يجان

گه‌له‌ك بوچون هه‌نه‌ ل سه‌ر بنياتێ په‌يڤا ئه‌زه‌ربه‌يجان مه‌قده‌سى د په‌رتوكا خودا (احسن التقاسيم لمعرفة الاقاليم), ناڤێ وێ دزڤريت بۆ اذرباذ ژ نه‌ڤيێن سام كورێ نوحى, و د بوچونه‌كا ديدا دبێژيت ئه‌ڤ ناڤه‌ هاتيه‌ ژ ناڤێ (اتروبات) كو سه‌ركرده‌يه‌ك بو د له‌شكه‌رێ ئه‌سكه‌نده‌رێ مه‌قدونى دا ل ئه‌وێ ده‌ڤه‌رێ پشتى كه‌فتنا ده‌وله‌تا ئه‌خمينى سالا (331) به‌رى زاينى و پاشى ل وێ ده‌ڤه‌رێ ده‌ستهه‌لات كريه‌ ل سالا (328) به‌رى زاينى, و ياقوت حه‌مه‌وى د په‌رتوكا خودا معجم البلدان ئاماژه‌يێ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دده‌ت كو ئه‌ڤ ناڤه‌ هاتيه‌ ژ په‌يڤا ئازه‌ر (ئاگر) و بايكان (خازن يان پارێزه‌ر) ئانكو خازن يان پارێزه‌رێ ئاگرى, و هه‌روه‌سا هاتيه‌ كو ئه‌تروبات رامانا وێ (پاراستى ب ئاگرێ پيروز).

گرنگترين باژێرێن كوردى ل هه‌رێمێ (ئورميه‌, شنو, سلماس, ئه‌رده‌بيل, ته‌برێز).

سه‌باره‌ت هوزێن كوردى يێن ل هه‌رێمێ ئاكنجى بوين گرنگترين ئه‌و هوزه‌ هوزا هه‌زبانيه‌ يا مه‌زن بوو, كو ئاكنجى بوون د هه‌مى باژێرێن روژئاڤايا هه‌رێمێ, و ل هه‌رێمێ مێرنشينه‌كا كوردى په‌يدابووه‌ ئه‌وژى (مێرنشينا ره‌وادى يێ كو ده‌ستهه‌لات ل ده‌ڤه‌رێ كرى بو ماوێ 100 سالان و ئه‌ڤه‌ وێ چه‌ندێ دياردكه‌ت كو كورد ل ده‌ڤه‌رێ دژيان).

سه‌باره‌ت سنورێن هه‌رێمێ ل روژهه‌لاتێ ولاتێ ديلم و ل روژئاڤا ئه‌رمينيا و باكورێ جه‌زيرا فوراتێ و ژ لايێ باشورى ڤه‌ هه‌رێما چيايان, و ژ لايێ باكورى ڤه‌ روبارێ ئاراس (الرس) و روبارێ ئاراس دهێته‌ هژمارتن سنورێ سروشتى دكه‌ڤيته‌ دناڤبه‌را ئه‌زه‌ربه‌يجان و وه‌لاتێ ران.

 

4. هه‌رێما ئه‌رمينيا

ناڤێ وێ دزڤريت بو نه‌ته‌وه‌يێ ئه‌رمه‌نيان, و د ژێده‌رێ، مێژوويى و جوگرافى دا هاتيه‌ نياسين ب ولاتێ ئه‌رمينيان, و فورسان ناڤێ ئه‌رمه‌نسان ل سه‌ر دانايه‌, و ئه‌رمينيا دكه‌ڤيتا دويرترين خالا باكورێ ولاتێ موسلمانا و ژ به‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ بويه‌ مه‌يدانا ململانا ولاتێ موسلمانا دگه‌ل ده‌وله‌تا بيزه‌نتى, و ژ به‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ بۆ مێژووناسان يا ب زه‌حمه‌ته‌ سنورێن وێ يێ دروست بزانن و ديار بكه‌ن, ژ به‌ركو گه‌له‌ك گوهورين ب سه‌ردا دهاتن ژ ئه‌گه‌رێ ئه‌وان شه‌ران.

نه‌ته‌وه‌يێ ئه‌رمه‌ن به‌هرا پتر يا ئاكنجيێن وێ پێك دئينا, به‌لێ ئه‌ڤ چه‌نده‌ نه‌بويه‌ رێگر كو كورد ل ده‌ڤه‌ر هه‌بن, تايبه‌ت ل باژێرێ به‌دليس, كو كورد ل ده‌ڤه‌رێ دژيان ل سه‌رده‌مێ ئيسلامێ و هه‌تا به‌رى ئيسلامێ ژى, ابن كثير د په‌رتوكا خودا (كامل في التاريخ) ده‌رباره‌ى ڤێ ده‌ڤه‌رێ دبێژيت: (پاشايێن ئه‌رمينيا ژ ئه‌رمه‌ن و كوردان) و مه‌ره‌ما وى پاشايێن ئه‌رمينيا يێن كوردى سه‌ركرده‌يێن هوزێن كوردى د ده‌ڤه‌رێن چيايى يێن ژماره‌يه‌كا زور يا كه‌لهێن ئاسێ هه‌ى وه‌ك هێمايه‌كێ ده‌ستهه‌لاتى.

گرنگترين باژێرێن كوردى ل هه‌رێمێ: به‌دليس-خه‌لات-وان-منازكرد.

سه‌باره‌ت ب هوزێن كوردى يێن ل هه‌رێمێ هه‌ين: روژكيه‌ (خودانێن باژێرێ به‌دليسێ كو ئێك ژ ناسيارێن وێ شه‌ره‌فخانێ به‌دليسى بو) – كه‌ردكيه‌ به‌ختيه‌-بشێويه‌,زوميه‌.

ده‌وروبه‌رێن هه‌رێمێ ژ لايێ روژهه‌لاتى ڤه‌ ئه‌زه‌ربه‌يجان,  و روژئاڤا ولاتێ روم و باكورێ هه‌رێما جه‌زيرێ, و هه‌رێما چيايان ل باشورى, و باكورى چيايێن قه‌وقاز و ولاتێ كه‌رج.

 

5. هه‌رێما خوزستان

د چه‌رخێ به‌رێ ئيسلامێ دا هنده‌ك ناڤ هه‌بوون بۆ هه‌رێمێ ئه‌وژى (ولاتێ عيلام و لورستان) و د چه‌رخێ ئيسلامێ دا ناڤێ خوزستان ل سه‌ر ڤێ هه‌رێمێ هاتيه‌ دانان, و ب فارسى رامانا وێ (ولاتێ چه‌په‌ر و كه‌لهێن ئاسێ) و ل ده‌سپێكا  هاتنا ئيسلامێ كورد ل ئه‌ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌بوون تايبه‌ت ل باكورێ هه‌رێما خوزستان و كورد گه‌له‌ك هه‌بوون ل هه‌ردوو ده‌ڤه‌رێن (جندي سابور – رام هرمز – تستر ).

سنورێن هه‌رێما خوزستان نه‌هاتينه‌ گوهورين ژ لايێ فارسان ڤه‌ ژ به‌ر هاتنا ده‌وله‌تا ئيسلامێ و كه‌ڤتنا ده‌وله‌تا ساسانيڤه‌, و چ ولات نه‌بون رويبروى ولاتێ ئيسلامێ ببن ل وێ ده‌ڤه‌رێ, و ژ لايێ باكورى ڤه‌ سنورێن هه‌رێمێ به‌رفره‌هتر دبوون ژ ئه‌گه‌رێ رويبرويبوونێن به‌رده‌وتم دناڤبه‌را ده‌وله‌تا ئيسلامێ و ولاتێ رومانيان, و ل روژئاڤاى  هه‌رێما چيايان, و ده‌ڤه‌را واست ژ لايێ روژئاڤاى ڤه‌, سه‌باره‌ت سنورێن وێ يێن باشورى به‌رلێڤێن باكورى بوو يێن ده‌ريا كه‌نداڤێ عه‌ره‌بى.

 

ده‌سپێكا په‌يوه‌نديا كوردا ب ئيسلامێ ڤه‌

كورد به‌رى هاتنا نامه‌يا ئيسلامێسه‌ر ب ئمبراتوريه‌تا فارسى ڤه‌ بوون, و هه‌روه‌سا ئه‌و عه‌ره‌بێن ل بااشورێ عيراقێ ئاكنجى, و مێرنشينا حيره‌ داناى ب سه‌ركردايه‌تيا مناذره‌, يان ئه‌وێن ل روژهه‌لاتا خه‌ليجى ئاكنجى, و د ئه‌ڤى بارودوخى دا يا پێتڤى و سروشتى بو كو په‌يوه‌ندى دروست ببن دناڤبه‌را كورد و عه‌ره‌باندا, ل سه‌ر ئاستێ تاكه‌ كه‌سان هه‌روه‌ك هه‌مى نه‌ته‌وه‌يێن ديتر يێن د ئێك ئمبراتوريه‌تدا دژيان.

و د راستيدا هه‌تا نوكه‌ مه‌ چ به‌لگێن مێژووى نه‌ديتنه‌ سروشتێ ئه‌وان په‌يوه‌نديێن دناڤبه‌را كورد و عه‌ره‌باندا ديار بكه‌ت به‌رى هاتنا ئيسلامێ, يان ل ده‌ستپێكا دياربوونا ئيسلامێ, به‌لێ هه‌بوونا هه‌ڤاله‌كێ پێغه‌مبه‌رى (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن) ئه‌وژى جابان به‌لگه‌يه‌كێ ب هێزه‌ كو جوره‌ په‌يوه‌نديه‌ك هه‌بوو دناڤبه‌را كورد و عه‌ره‌باندا به‌رى ئيسلامێ ب ده‌مه‌كێ كێم, يان سه‌رده‌مێ به‌لاڤ بونا نامه‌يا ئيسلامێ ل نيمچه‌ دورگه‌يا عه‌ره‌بى.

و ب دير دهێته‌ دانان كو كورد هاتبنه‌ دناڤ ديانه‌تا ئيسلامێ دا دگه‌ل ده‌سپێكا ئيسلامێ, ل ده‌مێ پێغه‌مبه‌رى (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن) كو ئاماژه‌ ب جابانێ كوردى هاتيه‌ كرن وه‌ك هژمارتن ئێك ژ هه‌ڤالێن پێغه‌مبه‌رى يێن كو فه‌رموده‌ ژ پێغه‌مبه‌رى (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن) ڤه‌گوهاستين, و ابن ميمون المكني (ابي بصير) هنده‌ك فه‌رموده‌ ژ وى ڤه‌گوهاستينه‌ يێن كو گرێداى ب كاروبارێن ژيانێ يێن جڤاكى.

چ تشت ده‌رباره‌ى جابانێ كوردى ديار نينن و چه‌وانيا چونا وى بو حيجازێ و ديتنا وى بۆ پێغه‌مبه‌رى (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن), كو ناڤێ وى نه‌هاتيه‌ د په‌رتوكێن چيروكێن هه‌ڤالێن پێغه‌مبه‌رى ژ بلى په‌رتوكا (الاصابة في تمييز الصحابة) يا ابن حجر العسقلاني, كو ناڤێ وى هاتيه‌ دگه‌ل چه‌ندين هه‌ڤالێن پێغه‌مبه‌رى (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن) يێن فه‌رموده‌ ڤه‌گوهاستين.

دبيت كابانێ كوردى دگه‌ل كاروانێن بازرگانى بيت يێت به‌ره‌ڤ حيجازێ ڤه‌ دچون و مژويل ببيت ب بازرگانيێڤه‌, و ل وێرێ موسلمان ديتبن و موسلمان ببيت و سه‌ر ب بنه‌مايێن ئيسلامێ هه‌لببيت, يان دبيت جابانى ده‌ڤه‌رێن كوردى بجهێلابن و به‌ره‌ڤ حيجازێ ڤه‌ چوبيت ژ ئه‌گه‌رێ ئه‌وا ب سه‌رێ ده‌ڤه‌رێن كوردى دهات ژ شه‌رێن به‌رده‌وام دناڤبه‌را ده‌وله‌تا ساسانى و ئمبراتوريه‌تا رومانى, و ژ به‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ ل حيجازێ ئاكنجى ببت.

و گوره‌ك هه‌يه‌ ل تكريت يێ ئێك ژ هه‌ڤالێن پێغه‌مبه‌رى ب ناڤێ (جاگيرێ كوردى) و هوسا دهێته‌ هزركرن كو دبيت ئه‌ڤ كه‌سه‌ دگه‌ل له‌شكه‌رێ موسلمانا هاتبيت يێ به‌ره‌ڤ تكريتێ ڤه‌ هاتى ل سالا 16 كوچى 637 زايينى, و ل وێرێ شه‌هيد بويه‌ د رێكا ئيسلامێ دا, كو به‌رژداريا ئه‌وى كه‌سى تشته‌كێ نورمال بوو ژ به‌ر شاره‌زايا وى د رێك و ناوچه‌يێن چيايى يێن ده‌ڤه‌رێن كوردى.

و يا ديار نينه‌ كا په‌يوه‌نديه‌كا ديتر هه‌بووه‌ دناڤبه‌را كورد و ئيسلامێ دا, ژ بلى په‌يوه‌نديا فه‌رمى و گشتگير يا دناڤبه‌را هه‌ردوو لايه‌ناندا ل ده‌مێ فتوحاتێن موسلمانا بو ده‌ڤه‌رێن كوردى, و ئه‌ڤه‌ ل سه‌رده‌مێ جێهنشينێ پێغه‌مبه‌رى عمر كورێ خه‌تابى (خودێ ژێ رازيببت) (13-24 كوچى).

 

پالنه‌رێن فتوحاتێن ئيسلامێ

1. پالنه‌رێن ئابورى: هنده‌ك ژ مێژووناسان دبينن كو فتوحاتێن ئيسلامێ پێكدهاتن ژ هاتنا خه‌لكه‌كێ زور كو ژ دورگه‌يا عه‌ره‌بى ده‌ركه‌تن, به‌ره‌ڤ ناڤچه‌يێن هوين ژ ئه‌گه‌رێ خرابيا بارودوخێ ئابورى يێ دورگه‌يا عه‌ره‌بى, و خودانێن ئه‌ڤێ بوچونێ و ژوان بيكر – فيليب حتي پشت دبه‌ستن ب ئه‌وێ نڤێسارێ يا بلاذري ڤه‌گوهاستى ده‌رباره‌ى رابوونا جێهنشين ابو به‌كر الصديق ب ئاراسته‌كرنا له‌شكه‌رێ ئيسلامێ به‌ره‌ڤ شامێ و گوتيه‌ ((نڤێساره‌ك فرێكر بۆ خه‌لكێ مه‌كه‌هێ و هه‌مى عه‌ره‌بان ل حيجازێ ئه‌وان داخاز دكه‌ت و پالدده‌ت به‌ره‌ڤ جيهادێ و غه‌نيمه‌يێن رومێ, خه‌لك به‌ره‌ڤ ڤێ داخازێ هاتن ژ وان يێ بو خو جيهاد د هژمارت و ژوان يێن ته‌ماعێ غه‌نيمه‌يان)) و ل جهه‌كێ ديتر دبێژيت تايبه‌ت ب ئه‌وێ با روستمى گوتيه‌ مغيره‌ بن شعبة يێ سه‌عه‌دێ كورێ وه‌قاصي هنارتى ((من زانى هوين نه‌هاتينه‌ بۆ ئه‌ڤێ چه‌ندێ بۆ چ ئه‌گه‌ران بتنێ تێكچوونا بارودخێ ژيانا وه‌نه‌بيت ئه‌م دێ دنه‌ هه‌وه‌ يا هوين پێ تێر ببن و ئه‌م دێ دگه‌ل وه‌ فرێكه‌ين ب هنده‌ك ژ وێ يا هوين حه‌ژێ دكه‌ن)) موغه‌يره‌ى گوت, خودايێ مه‌زن پێغه‌مبه‌رێ مه‌ (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن) بۆ مه‌ هنارتيه‌ ئه‌م كه‌يفخوش بوبن ب به‌رسڤدانا وى و ئه‌م ل دويڤ چوون و فه‌رمان ب مه‌ هاته‌ كرن بو جيهادێ دگه‌ل يێ نه‌ ژ ديانه‌تا مه‌ بيت ((حتى يعطوا الجزية عن يد وهم صاغرون)) موغه‌يره‌ ئه‌وا روستمى گوتى ره‌ت كر و داخازا وى كر بهێته‌ دناڤ ئيسلامێ دا, يان ژێ دێ شه‌ر رويده‌ت دناڤبه‌را هه‌ردوو لايه‌نان دا.

 

2. پالنه‌رێ جيهادێ: جيهاد ئێك ژ وان پالنه‌ران بوو يێن له‌شكه‌رێ موسلمانان به‌ره‌ڤ شه‌رى ڤه‌ برين, و پالپشتێن ئه‌ڤێ بوچونێ پشت دبه‌ستن ب به‌رهه‌ڤكرنا پێغه‌مبه‌رى (سلاڤێن خودێ ل سه‌ر بن) بو هه‌وا اسمامه‌ى به‌ره‌ڤ شامێ ڤه‌ وه‌ك به‌لگه‌ بو حه‌زا وى بۆ به‌رفره‌هكرنێ ژ ده‌رڤه‌ى دورگه‌يا عه‌ره‌بى و نڤێسينێن وى بۆ پاشا و ئه‌ميرێن ده‌روبه‌ر به‌لگه‌يه‌ بۆ رژديا وى بۆ به‌لاڤكرنا ئيسلامێ بۆ ژده‌رڤه‌ى دورگه‌يا عه‌ره‌بى, په‌يڤا جيهاد مه‌ره‌م ژێ به‌ره‌ڤانى ژ ئيسلامێ و شه‌ركرن دژى بێ باوه‌ران يێن دبنه‌ رێگر بۆ ئيسلامێ, و جيهاد نه‌ رامانێ ئه‌وبو كو موسلمانبوون ب شه‌رى, ژ به‌ركو ئه‌وان ئازادى ددا خه‌لكى بو هه‌لبژاتنێ دناڤبه‌را ئيسلامبوونێ يان دانا جزيێ.

 

و ژ هوكارێن بوينه‌ ئه‌گه‌رێ ده‌ستپێكرنا فتوحاتێن ئيسلامى:

1. هه‌ردوو ولاتێن بيزه‌نتى و ساسانى هه‌ر ژ چه‌رخێ شه‌شێ يێ زانى توشى لاوازيێ ببون ژ به‌ر شه‌رێن درێژ خايه‌ن يێن دناڤبه‌را وان دا رويدان, و ببو ئه‌گه‌رێ لاوازبوونا هێزا هه‌ردوو ولاتان, و ئه‌ڤێ چه‌ندێ كارتێكرن ل سه‌ر بارودوخێ ناڤخوى كربوو, و ئاريشه‌ په‌يداببون ژ ئه‌گه‌رێ هه‌ڤركيا ئه‌ميران ل سه‌ر ده‌ستهه‌لاتێ, بۆ ئه‌گه‌رێ لاوازبوونا بازرگانيا ژ ده‌رڤه‌ بو هه‌دووو ولاتان, و ئاكنجيێن هه‌ردوو ولاتون رويبروى گه‌له‌ك نه‌خوشيان بوون ژ ئه‌گه‌رێ زێده‌هيا باجێ يێن دهاتنه‌ سه‌پاندن, و پالپشتێ هه‌ر هێزه‌كا دبون كو ئه‌وان خلاس بكه‌ت ژ ده‌ستهه‌لاتا هه‌ردوو ولاتان.

2. پالپشتيكرنا ئاكنجيێن هه‌ردوو ولاتان ژ عه‌ره‌ب و نه‌يێن عه‌ره‌ب ژێ, ژ ئه‌گه‌رێ زولم و بارودوخێ سه‌خت يێ سه‌ر وان دهاته‌ سه‌پاندن, سه‌باره‌ت ب عه‌ره‌بێن شام و عيراقێ پێشوازى ل موسلمانا كر ژ به‌ركو ژ هه‌مان نه‌ته‌وه‌ بوون.

 

ئوپه‌راسيونێن فتوحاتێن ئيسلامێ بۆ ده‌ڤه‌رێن كوردى

ژێده‌ر ل سه‌ر وێ چه‌ندێ ئێك بوچونن كو به‌هرا پتر يا ده‌ڤه‌رێن كوردى ل سه‌ر ده‌مێ عومه‌رێ كورێ خه‌تابى هاتيه‌ ڤه‌كرن, به‌لێ جياوازى هه‌يه‌ د بوچوناندا ده‌رباره‌ى چه‌وانيا ئه‌وان ئوپه‌راسيونێن هاتينه‌ ئه‌نجامدان ل ده‌مێ فتوحاتێن ده‌ڤه‌رێن كوردى, و ئه‌ڤ جياوازيه‌ د هنده‌ك لايه‌ناندا بوو ئه‌وژى:

1. سالا ڤه‌كرنێ

2. سه‌ركردايه‌تيا له‌شكه‌رى

3. ئه‌رێ ده‌ڤه‌ر هاتيه‌ ڤه‌كرن ب ئاشتيانه‌ يان ب رێكا شه‌رى

4. دياركرنا ئاراسته‌يێ ئوپه‌راسيونا ڤه‌كرنێ

 

و ئه‌گه‌رێ جياوازيا بوچونێن مێژووناسا ڤه‌دگه‌ريت بۆ:

1. نه‌بونا ژێده‌رێن مێژوويى يێن ئه‌وى سه‌رده‌مى, ژ به‌ر نه‌بوونا لڤينا توماركرنا مێژوويێ ل ئه‌وى سه‌رده‌مى, و كه‌ڤنترين ژێده‌ر يێ كو تايبه‌ت ب فتوحاتێت ئيسلامێ خودانێ وێ ژيايه‌ پشتى ئه‌ڤان فتوحاتان ب 200 سالان وه‌ك نڤێسارێن مێژوويى يێن خليفه‌ بن خياط (240 كوچى) و بلاذري (279 كوچى) د په‌رته‌كا خودا فتوحاتێن ولاتان و هه‌روه‌سا ژناڤچوونا هنده‌ك ژێده‌رێن گرێداى و تايبه‌ت ب فتوحاتێن ده‌ڤه‌رێن كوردى زێده‌تر نه‌ روهنى ئێخستيه‌ رويدانێن ئه‌وى سه‌رده‌مى ل ده‌ڤه‌رێ و ژوان په‌رتوكا (القلاع الاكراد) يا مدائني (225 كوچى).

2. هه‌بوونا سه‌ركردايه‌تيا هه‌ڤرايى يا له‌شكه‌رێ موسلمانان, كو زێده‌تر ژ ئه‌ميره‌كى د گه‌ل له‌شكه‌رى بو, ئه‌ڤه‌ بۆ ئه‌گه‌رێ جياوازيێ د ئاماژه‌پێدانا ئه‌ميرێن گه‌هشتينه‌ ده‌ڤه‌رێن كوردى.

3. ژماره‌يه‌كا كێم يا ده‌ڤه‌رێن كوردى زێده‌تر ژ جاره‌كێ هاتيه‌ ڤه‌كرن, و ئه‌ڤه‌ ژ ئه‌گه‌رێ زڤرينا هنده‌ك ژ باژێرێن كوردان ژ ئاشتيبونێ د گه‌ل له‌شكه‌رێ موسلمانان, ژ به‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ موسلمان نه‌چار بوون دووباره‌ وان باژێران ڤه‌كنه‌ ڤه‌.

4. زێده‌هيا نڤێسارێن مێژوويى ده‌رباره‌ى ئوپه‌راسيونێن فتوحاتێن ئيسلامێ.

 

فه‌تحا ئيسلامێ بۆ كوردستانێ

ئاراسته‌يێ فه‌تحا ئيسلامێ بۆ ده‌ڤه‌رێن كوردستانێ ژ دوو ميحوه‌ريان ڤه‌ بوو, ميحوه‌رێ ئێكێ باشور بوو كو ده‌ڤه‌رێن باشورێ كوردستانێ بخوڤه‌ گرت يێ كو سه‌ر ب ده‌ستهه‌لاتا ساسانى يا فارسى ڤه‌ بوو.

و ميحوه‌رێ باكورى كو به‌شێن روژهه‌لاتى ژ روژئاڤايا كوردستانێ بخوڤه‌ گرت و ژ وێرێ درێژه‌ پێ كێشا بو ده‌ڤه‌رێن باكورێ كوردستانێ.

 

ميحوه‌رێ باشورى

ڤه‌كرنا هه‌رێما چيايان

هێزێن به‌ره‌ڤ ئاراسته‌يێ عيراقێ ڤه‌ هاتين شيان هێزێن ولاتێ ساسانيان توشى گه‌له‌ك شكه‌ستنان بكه‌ن, پشتى ده‌ست پێكرنا فتوحاتان ل عيراقێ, و تايبه‌ت ل شه‌رێ قادسيه‌ (15 كوچى / 635 زايينى), و هێزێن موسلمانان شيان بچنه‌ دناڤا پايته‌ختێ ساسانيان دا (طيفسون-مدائن) و هێلانا پايته‌ختى ژ لايێ پاشايێ ساسانى يه‌زدجر (11-31 كوچى / 632-651 زايينى) و به‌ره‌ڤ باژێرێ جه‌له‌ولا ڤه‌ چوو, و ده‌ست پێكر ب خو به‌رهه‌ڤركرن بۆ به‌رسينگ گرتنا له‌شكه‌رێ موسلمانان و رێگرتن به‌رامبه‌رى وان كو به‌ره‌ڤ ولاتێ فارسان ڤه‌ بچن.

ده‌نگ و باس گه‌هشته‌ موسلمانان كو فارسان خو به‌رهه‌ڤكريه‌ ل جه‌له‌ولا بۆ هێرشكرنا سه‌ر موسلمانان, كو بلاذري د په‌رتوكا خودا فتوح البلدان ئاماژه‌يێ ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ دده‌ت و دبێژيت ((ديتن كو عه‌جه‌مان خو پاراستيه و ئاسێ كريه‌ و خه‌نده‌ق كولاينه‌ و هه‌مى هێزا خو ئێخستيه‌ سه‌ر خانه‌قين و په‌يمان داينه‌ و پالپشتى بۆ دهاتن ژ حلوان و چيايان)) سه‌عه‌د كورێ ابي وقاص كورێ برايێ خو هاشم بن عتبة ئاراسته‌يێ وێرێ كر, و پشتى شه‌رى دناڤبه‌را هه‌ردوو لايه‌ناندا, موسلمانان شيان شكه‌ستنێ ب هێزێن يه‌زدجر دا بينن و يه‌زدجر نه‌چار بو بره‌ڤيت به‌ره‌ڤ حلوان.

فارسان حلوان هه‌لبژارت كو ببيته‌ باره‌گايێ وان پشتى كه‌فتنا مه‌دائن ژ به‌ر چه‌ند ئه‌گه‌ره‌كان:

1. حلوان ده‌ڤه‌ره‌كا جوگرافى يا ئاسێ هه‌بوو, كو ب چيايێن ئاسێ ده‌وردايه‌.

2. كورد ل باژێرێ حلوان ئاراسته‌ى هێزێن موسلمانان كرن, و داخاز ژ وان كر كومببن دگه‌ل فارسان دژى موسلمانان.

3. يه‌زدجر دڤيا هێزێن موسلمانا ئاراسته‌ى ده‌ڤه‌رێن چيايى بكه‌ت و پاشى هێرشێ بكه‌ته‌ سه‌ر هێزێن موسلمانان.

 

گه‌هشتنا هێزێن موسلمانان بو جه‌له‌ولا ده‌سپێك بوو بو ڤه‌كرنا ده‌ڤه‌رێن كوردى ل هه‌رێما چيايان, حلوان ئێكه‌م باژێرێ كوردى بوو موسلمان گه‌هشتينێ ب سه‌ركردايه‌تيا جرير بن عبدالله البجلي ل دويڤ ريوايه‌تا يه‌عقوب و بلاذري, به‌لێ طه‌به‌رى د كتێبا خودا (تاريخ الرسل) ئاماژێ ب وێ چه‌ندێ دده‌ت كو ئه‌و سه‌ركردێ به‌ره‌ڤ حلوان ڤه‌ چوى قعقاع بن عمر بو, و ئه‌وژى ل سالا (16 كوچى / 637 زايينى) و موسلمان شيان بچنه‌ دناڤ باژێرێ حلوان دا پشتى پێك هاتين دگه‌ل خه‌لكێ وێ, كو به‌رامبه‌ر دا گرنيتا پارێزگاريێ ل سه‌ر روح و مالێ خه‌لكێ باژێرى دا, د ده‌مه‌كيدا كو خليفة بن خياط ئاماژێ ب وێ چه‌ندێ دده‌ت كو موسلمان شيان بچنه‌ دناڤ باژێرى دا ب زورى نه‌كو ب ئاشتيانه‌, سه‌باره‌ت ابن كثير دبێژيت كو حلوان ئيسلام ره‌ت كر و به‌رسينگێ موسلمانان گرتن.

ابن كثير د كتێبا خودا (الكامل في التاريخ) ئاماژێ ب وێ چه‌ندێ دده‌ت كو سعد بن ابي وقاص داخاز ژ خه‌ليفه‌ عومه‌رێ كورێ خه‌تابى كر كو زێده‌تر بچيته‌ دناڤ هه‌رێما چيايان دا, به‌لێ خه‌ليفه‌ى به‌رسڤا وى دا و گوت: ((من حه‌زدكر دناڤبه‌را مه‌ و هه‌رێما چيايان سه‌ده‌ك هه‌با نه‌ ئه‌م گه‌هشتبانا وان نه‌ ئه‌و گه‌هشتبانا مه‌)), و ئه‌ڤه‌ رامانا وێ كو خه‌ليفه‌ى حه‌زنه‌دكر ل ده‌سپێكێ كو هێزێن موسلمانا بچنه‌ ناڤا هه‌رێما چيايان دا.

پشتى هێزێن فارسان كومڤه‌ بين ل ده‌شتا ماسبذان يێ دكه‌ڤيته‌ هه‌رێما چيايان نێزيك حلوان, و ئه‌ڤه‌ بۆ گه‌ڤه‌ك ب سه‌ر هێزێن موسلمانان, ژ به‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ خه‌ليفه‌يێ موسلمانا فه‌رمان دا سه‌عه‌دێ كورێ ئه‌بى وقاص كو هێزه‌كێ ئاراسته‌ى وێرێ بكه‌ت, كو شيان سه‌ربكه‌ڤن بسه‌ر هێزا فارسان و سه‌ركرده‌يێ وێ هێزێ أذين بن هرمزان كوشتن, و هێزێن موسلمانان به‌رده‌وام بين هه‌تاكو گه‌هشتينه‌ باژێرێ سيروان كو خه‌لكێ وێ باژێر بجهێلابوو, ضرار بن خه‌تاب داخاز ژ خه‌لكێ باژێرى كر كو بزڤرنه‌ ڤه‌ باژێرى و موسلمان ببن, هنده‌ك ژ خه‌لكێ باژێرى ل دويڤ داخازيا وى هاتن و هنده‌كێن ديتر نه‌چار بوون جزيێ بده‌ن.

 

ڤه‌كرنا باژێرێ شاره‌زور

بلاذرى ئاماژێ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دكه‌ت د په‌رتوكا خودا (فتوح البلدان) كو عزره‌ كورێ قه‌يس هولدا باژێرێ شاره‌زور ڤه‌كت, , ده‌مێ واليێ حلوان بوو, و پشتى عتيه‌ كورێ فرقد هولدا و شيا بگه‌هيته‌ باژيرى پشتى شه‌رى دگه‌ل خه‌لكێ باژێرى و پاشى رێكه‌فت دگه‌ل وان و بلاذرى ئاماژه‌ ب وێ چه‌ندێ دايه‌ كو شه‌ر ل وێرێ په‌يدا بوويه‌ كو گوتيه‌ ((و كوردان شه‌ركر و چه‌ندين كه‌س ژ كوردان هاتنه‌ كوشتن)) بێى كو ئاماژه‌يێ ب سالا ئه‌وان رويدانان بكه‌ت, سه‌باره‌ت ابن أثير ئاماژه‌يێ ب ئه‌وان رويدانان دكه‌ت و دزڤرينيت بۆ سالا (22 كوچى / 643 زايينى).

و محمد امين زكي د په‌رتوكا خودا (خلاصة تاريخ كرد و كردستان) دبێژيت, پشتى له‌شكه‌رێ موسلمانا گه‌هشتينه‌ جه‌له‌ولا, كو خه‌لكێ شاره‌زور په‌يوه‌ندى ب موسلمانان كر و رێكه‌فتن دگه‌ل وان بێى زانينا فارسان, و ژ ئه‌نجامێ ئه‌ڤێ رێكه‌فتنێ خه‌لكێ شاره‌زور رابوون ب هه‌وه‌كێ دژى له‌شكه‌رێ فارسى يێ كو دناڤا شاره‌زور دا هه‌بوون و شيان ژ باژێرى ده‌رێخن, به‌لێ ژێده‌رێن گرێداى فتوحاتێن موسلمانا ئاماژه‌يێ ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ ناده‌ن.

ژێده‌ر ب دروستى ئاماژه‌يێ ناده‌ن ب ده‌مێ ڤه‌كرنا باژێرێ شاره‌زور, بلاذري ئاماژه‌يێ ب وێ چه‌ندێ دده‌ت كو پشتى ڤه‌كرنا موسلێ بوو, ئانكو ل سالا 20 كوچى / 641 زايينى ئه‌و سالا كو موسل هاتيه‌ ڤه‌كرن.

 

ڤه‌كرنا نه‌هاوه‌ندێ

ژناڤچوونا به‌رگريا فارسان ل هه‌رێما چيايان و ره‌ڤينا يه‌زده‌جر ژ حلوان ل سالا 19 كوچى / 640 زايينى, كارتێكرنه‌كا مه‌زن هه‌بى د ده‌رونێ سه‌ركرده‌يێن فارسان يێن كو نڤێسار بۆ پاشايێن خو فرێكرين كو داخازا هاريكاريێ دكرن و هه‌روه‌سا پێرابونان يێن پێتڤى بو ڕاوه‌ستاندنا به‌ره‌ڤپێشچوونا له‌شكه‌رێ موسلمانان ل ولاتێ فارسان, و پاراستن ل سه‌ر ئمبراتوريه‌تا فارسى, پاشايێ فارسان داخاز ژ هه‌مىه‌ ده‌ڤه‌ران كر كو له‌شكه‌ر و پالپشتيا داراى بو فرێكه‌ن و نه‌هاوه‌ند هلبژارت بو جهێ خرڤه‌ بونا هه‌مى له‌شكه‌رى و وه‌ك بنگه‌هێ سه‌ره‌كى بو ئه‌وان هێزان, و بلاذري ئه‌ڤ هێزه‌ خه‌ملانديه‌ بۆ زێده‌تر ژ 60 هزرا له‌شكه‌ران.

و ژ لايێ خوڤه‌ موسلمانا خو به‌رهه‌ڤكر بۆ به‌رسينگرتنا ئێكلاكه‌ر دگه‌ل فورسان,  و خه‌ليفه‌يێ موسلمانان داخاز ژ واليێ كوفه‌ و به‌سره‌ كر كو هێزێ بهنێرنه‌ وێ ده‌ڤه‌رێ و نعمان كورێ مقرن هه‌لبژارت بۆ سه‌ركێشيا له‌شكه‌رى.

بۆچونێن مێژوويى د جياوازن ل دور سالا ڤه‌كرنا نه‌هاوه‌ندێ دناڤه‌برا سالێن 19-20-21 كوچى, كو سالا 21 كوچى ئه‌و ساله‌يه‌ يا طبري ئاماژه‌ پێداى, شه‌ر دناڤبه‌را هه‌ردوو لاياندا په‌يدابوو ب شكه‌ستنا هێزێن فارسان يێن كو نه‌چار بين خوه‌ ڤه‌كێشن بۆ ناڤ ولاتێ فارسان,  و د شه‌رى دا سه‌ركرده‌يێ موسلمانان نعمان كورێ مقرن هاته‌ كوشتن.

ئه‌ڤ شه‌رێ نه‌هاوه‌ند هاته‌ ب ناڤ كرن ب (فتح الفتوح) ژ به‌ركو ئه‌ڤى شه‌رى رێ ڤه‌كر ل به‌رامبه‌ر له‌شكه‌رێ موسلمانان بۆ چون بۆ ناڤ ولاتێ فارسان, كو هه‌مى هێزا خو خرڤه‌ كربى د ئه‌وى شه‌رى دا بۆ به‌رسينگ گرتنا هێزێن موسلمانان, و له‌شكه‌ر موسلمانا پشتى ڤى شه‌رى زه‌حمه‌تى نه‌ ديت د ڤه‌كرنا ده‌ڤه‌رێن ديتر دا تايبه‌ت ده‌ڤه‌رێ، روژئاڤا نه‌هاوه‌ند وه‌ك همزان و دينور و صيمرة و ده‌ڤه‌رێن ديتر كو به‌هرا پتر يا وان ده‌ڤه‌رێن كوردى بوون.

 

ئه‌و ژێده‌رێن ئاماژه‌ ب سالا رويدانا شه‌رێ نه‌هاوه‌ند كرى:

1. بلاذري, فتح البلدان       سالا 19

2. ابن الفقيه (365 كوچى) په‌رتوكا (مختصر كتاب البلدان)         سالا 19

3. الطبري, تاريخ الرسل و الملوك                 سالا 21

4. اليعقوبي, تاريخ اليعقوبي             سالا 21

 

ميحوه‌رێ باكورى

ڤه‌كرنا هه‌رێما جه‌زيرا فوراتێ (18-20 كوچى)

ژێده‌رێن مێژوويى د ئێك بوچونێدانه‌ كو هه‌رێما جه‌زيرا فوراتێ هاتيه‌ ڤه‌كرن ل سه‌رده‌مێ خه‌ليفه‌ عمر كورێ خه‌تابى, ب سه‌ركردايه‌تيا عياض بن غنم, به‌لێ ژێده‌ر ژێك جياوازن د چه‌وانيا چونا له‌شكه‌رى به‌ره‌ڤ جه‌زيرێ ڤه‌ و دوو بوچون هه‌نه‌ بو ئه‌وان رويدانان:

- بلاذري د په‌رتوكا خودا (فتوح البلدان) ئاماژێ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دده‌ت كو خه‌ليفه‌ عومه‌رێ كورێ خه‌تابى فه‌رمان دا موعاويه‌ كورێ ئه‌بو سوفيان واليێ شامێ بو هنارتنا هێزێ بۆ جه‌زيرێ, موعاويه‌ هێز فرێكره‌ جه‌زيرێ ب سه‌ركێشيا عياض بن غنم, و ل دويڤ بوچونێن مێژووى له‌شكه‌ر ژ شامێ هاتبوون.

- و طبرى د په‌رتوكا خودا (تاريخ الرسل و الملوك) ئاماژه‌يێ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دده‌ت,كو خه‌ليفه‌ عومه‌رێ كورێ خه‌تابى نڤێساره‌ك بو سه‌عه‌دێ كورێ وقاص فرێكر تێدا هاتبوو (خودايێ مه‌زن بۆ موسلمانا ولاتێن شام و عيراق, ژ ده‌ڤ خو هنده‌ك له‌شكه‌رى فرێكه‌ جه‌زيرێ) و ل دويڤ روايه‌تا طه‌به‌رى هێز هاتبونه‌ ئاراسته‌كرن ژ عيراقێ.

ئاراسته‌كرنا هێزێ ژ عيراق و شامێ به‌ره‌ڤ جه‌زيرا فوراتێ, دزڤريت بو ئه‌گه‌رێن ل خوارێ:

1. هه‌رێما جه‌زيرێ هه‌رێمه‌كا به‌رفره‌هه‌, و ڤه‌كرنا پێتڤى هێزه‌كا مه‌زنه‌ ژ به‌ركو ده‌ڤه‌ره‌كا چايى يه‌ و يا ئاسێ يه‌ و هێزێن له‌شكه‌رى پێتڤى ب پالپشتيێن به‌رده‌وامه‌ ژ به‌ركو موسلمانا ئاسته‌نگێن مه‌زن ديتن.

2. جه‌زيره‌ ل ژێر ده‌ستێ ده‌ستهه‌لاتا بيزه‌نتيدا بوو, يێن كو خه‌لكێ وێ هانددا دژى موسلمانان, سه‌ره‌راى خه‌لكێ جه‌زيره‌يێ بخو به‌رهنگاريا موسلمانان كر ل گه‌له‌ك ده‌ڤه‌ران.

3. پشت به‌ستنا خه‌لكێ جه‌زيره‌يێ ب كه‌لهێن ئاسێ د به‌رسينگرتنا موسلمانان دا, پێتڤى ب هێزه‌كا مه‌زن بو بو گه‌هشتن بو ئه‌وان ده‌ڤه‌ران.

 

ئاماژه‌ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دهێته‌ كرن كو هێزێن موسلمانان توشى به‌رسينگرتنێ بوون ل گه‌له‌ك ده‌ڤه‌ران ل جه‌زيرێ, و بلاذري ئاماژه‌ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دايه‌كو گوتيه‌: (نسيبين هاتيه‌ ڤه‌كرن پشتى شه‌ركرنێ) و هه‌روه‌ك باژێرێ روهايێ ده‌ست ژ پێكهاتنێ كێشا بوو دگه‌ل موسلمانان, لده‌مێ عياض بن غنم ل ده‌ڤه‌را سروج (ده‌نگ و باس گه‌هشتنێ كو خه‌لكێ روهايێ دژى پێكهاتنێ راوستياينه‌ يا دناڤبه‌را واندا) دوباره‌ زڤرى (و چو ناڤا باژێرى و جێگرێ خو دانا وێرێ) ژ به‌ركو باژێرێ رهايێ رێككه‌فتن دگه‌ل موسلمانان كربوو ب دانا جزيێ, و هه‌رده‌مێ ده‌ليڤه‌ بو وان چێبوو جزيه‌ نه‌ددا.

 

ڤه‌كرنا موسل

خه‌ليفه‌يێ موسلمانان عمر كورێ خه‌تابى ئێك ژ سه‌ركرده‌يێن موسلمانان ئه‌وژى (عتبة بن فرقد) هه‌لبژارت بو سه‌ركێشى كرنا له‌شكه‌رێ موسلمانان يێن به‌ره‌ڤ موسل ڤه‌ هاتيه‌ ئاراسته‌ كرن, ل سالا (20 كوچى / 641 زايينى) و هێزێن موسلمانان ل ره‌خێ روژهه‌لاتى رويبورى به‌رگرى بون ژ خه‌لكێ موسل به‌لێ شيان ب ده‌ست ڤه‌ بهينن ب هێزێ و هێزێن موسلمانا ژ رويبارێ ديجله‌ ده‌رباز بوون بو لايێ روژئاڤا ژ باژێرى و هنده‌ك ژ خه‌لكێ باژێرى رێكه‌فتن كر ددانا جزيێ دا, و رێك دا يێ ڤياى ژ باژێرى ده‌ركه‌ڤيت, و بلاذرى ئاماژه‌ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دايه‌ و گوتيه‌ ((ل موسل خه‌لكێ وێ رێكه‌فتن كر ل سه‌ر دانا جزيێ)).

پشتى هنگێ هێزێن موسلمانان به‌ره‌ڤ ده‌ڤه‌رێن كورديڤه‌ چوو يين نێزيكى موسل هه‌روه‌ك بلاذرى ئاماژه‌ پێداى كو گوتيه‌ (و پشتى هينگى مرج و قراه و باعه‌درێ و داسن و هه‌مى كه‌لهێن كوردى ڤه‌كرينه‌).

 

ڤه‌كرنا ئه‌زه‌ربه‌يجان

خه‌ليفه‌ عومه‌رێ كورێ خه‌تابى مغيره‌ بن شعبه‌ دانا واليێ كوفه‌ و نامه‌يه‌ك گه‌هانده‌ ده‌ستێ حذيفه‌ بن يمان العبسي بو ويلايه‌تا ئه‌زه‌ربه‌يجان ئانكو فه‌رمان دايێ ب ڤه‌كرنا وێ ده‌ڤه‌رێ, و ل وى ده‌مى حذيفه‌ ل نه‌هاوه‌ند بوو, به‌ره‌ڤ ئه‌زه‌ربه‌يجان ڤه‌ چوو تا گه‌هشتيه‌ ئه‌رده‌بيل, و ل وێرێ شه‌ره‌كێ گران چێبوو دناڤبه‌را هه‌ردوو لايه‌نان دا, و پاشى حذيفه‌ ريكه‌فتن دگه‌ل خه‌لكێ ئه‌زه‌ربه‌يجان دا كر و ژ مه‌رجێن رێكه‌فتنێ ئه‌وبوو كو:

1. خه‌لكێ ئه‌زه‌ربه‌يجان 800 هزار ده‌رهه‌مان بدنه‌ موسلمانان.

2. موسلمان رويبروى كوردێن بلاسجان و سبلان.

3. خه‌لكێ شيز رێگريێ نه‌كن ل رابوون ب جه‌ژن و داب و نه‌ريتێن دينى.

سه‌باره‌ت سالا گه‌هشتنا موسلمانا بو ئه‌زه‌ربه‌يجان دوو بوچون يێن هه‌ين يا ئێكێ سالا 22 كوچى دياردكه‌ت ل دويڤ روايه‌تا بلاذري و يا دووێ سالا 20 كوچى.

 

ڤه‌كرنا ئه‌رمينيا

ئه‌رمينيا هاتيه‌ ڤه‌كرن ل سه‌رده‌مێ خه‌ليفه‌ عثمان بن عه‌فان, كو فه‌رمان دا حبيب بن مسلمه‌ الفهري كو به‌ره‌ڤ وێرێڤه‌ بچيت ب هێزه‌كێ كو ژ پێكهاتبوو ژ خه‌لكێ شام و جه‌زيرێ, و شيا بگه‌هيته‌ خلاط و لوێرێ به‌تريكێ باژێرى ئاماده‌بوو و نڤێسارا ئاشتيخوازێ ل گه‌ل بوو ياكو عياض بن غنم دايه‌ڤێ, و ل وێرێ راوه‌ستان و جزيه‌ ل سه‌ر سه‌پاند, وگه‌له‌ك ژ خه‌لكێ خلاط گه‌هشتنه‌ رێزێن موسلمانان و گه‌هشتنه‌ هه‌رێما ئه‌رمينيا, و د ئێك ژ ريوايه‌تان هاتيه‌ يێن ده‌رباره‌ى ڤه‌كرنا ئه‌رمينيا, كو ل وێرێ رويباروك هه‌بوو ب ناڤێ رويبارێ كوردان, هه‌روه‌ك بلاذري ئاماژه‌ پێداى و دهێته‌ گوتن كو ڤه‌كرنا ئه‌رمينيا ئێكسه‌ر پشتى خيلافه‌تا عثمان كورێ عه‌فانى بوو ل سالا 24 كوچى.

 

ڤه‌كرنا خوزستان

روايه‌تێن مێژوويى دياردكه‌ن كو ڤه‌كرنا ده‌ڤه‌رێن كوردى ل هه‌رێما خوزستان ژ لايێ موسلمانا ڤه‌ رويبروى به‌رهنگاريه‌كا توند بين ژ لايێ خه‌لكێ وان ده‌ڤه‌ران ڤه‌, كو بلاذري د ئاخفتنێن خودا ئاماژه‌ێ ب ئه‌وێ چه‌ندێ دده‌ت كو رامهرمز و تستر ((ابو موسى رێككه‌فت دگه‌ل خه‌لكێ رامهرمز, و پاشى رێككه‌فتنا وان ژ ناڤ چوو, و دگه‌ل وان رێككه‌فتن ل سه‌ر هه‌شت سه‌د هزار ده‌رهه‌مان...)).

و ابو موسا به‌ره‌ڤ تستر ڤه‌ چو و ل وێرێ ژى رويبروى به‌رهنگاريه‌كا مه‌زن بوو ژ خه‌لكێ وێ, و پاشى شيا باژێرى ڤه‌كه‌ت, و پاشى به‌رهنگاريا كوردان بو هێزێن موسلمانان زێده‌تر بوو هه‌رده‌مێ پتر دناڤ ولاتێ فارسان را بورين, و ل ده‌مێ موسلمانا هه‌ولداين هه‌ردوو باژێرێن فسا و دارا ڤه‌كن كوردان به‌رسينگێ هێزێن موسلمانا گرتن و ژ ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێ شه‌ره‌كێ گران دناڤبه‌را هه‌ردوو لايان دا رويدا و سه‌ركه‌فتن به‌هرا موسلمانان بوو.

و پاشى ابو موسى به‌ره‌ڤ جند يسابور ڤه‌ چوو و شيا داخلى باژێرى بيت بێى شه‌ر و رێككه‌فت دگه‌ل خه‌لكێ وێ.

و مێژووناس بوچونێن وان ژێك جودانه‌ ده‌رباره‌ى سالا ڤه‌كرنا ئه‌وان ده‌ڤه‌ران كو بلاذري داناينه‌ دگه‌ل ڤه‌كرنێ، سالا 17 كوچى / 637 زايينى, به‌لێ طبري ئه‌ڤ رويدانێن هه‌نێ داناينه‌ دگه‌ل رويدانێن سالا 17 كوچى / 643 زايينى, و ايليا برسينايا (الياس نصيبيني) داناينه‌ سالا 22 كوچى / 642 زايينى.