مه‌لا مسته‌فايێ بارزانى
مه‌لا مسته‌فايێ بارزانى ئه‌و ئه‌فسانه‌يا د دلێ هه‌ر كورده‌كى دا ده‌وله‌ته‌كا سه‌ربه‌خو چاندى. هزار سلاڤ ل روحا ته يا پاك بن.
مەلا مسته‌فا بارزانی
مستەفا شێخ موحه‌مەدێ بارزانی (١٩٠٣-١٩٧٩) شۆڕشگێڕ و سيايه‌تڤانه‌كێ كورد بى .
ل كومارا موهاباد روله‌كێ گرنگ هه‌بى و ژ 1946 رێبه‌رێ پارتا ديموكراتا كوردستانێ بى, ل سالا 1961 دا شوره‌شا ئه‌يلوولێ دژى حكومه‌تا ناڤه‌ندى يا عيراقێ هه‌لگيرساند, ل سالا 1975 هێزێن وى هاتنه شكه‌ستن و ل سالا 1979 دا ل ويلايه‌تێن ئێكگرتيێن ئه‌مريكى ب ئه‌گه‌رێ نه‌خوشيا شێرپه‌نجێ د ژيێ 76 ساليێدا وه‌غه‌را دوماهيێ كر.
ژيانا گه‌نجينيێ و هاريكاريا برايێن وى
شێخ عه‌بدولسه‌لام باپيرێ موسته‌فا بارزانى ل 1872 وه‌غه‌ركريه و كورێ وى بناڤێ شێخ موحه‌مه‌د بى سه‌روكێ عه‌شره‌تا بارزان, موسته‌فا بارزانى كورێ پێنجێ و يێ دوماهيێ يێ شێخ موحه‌مه‌دى ل رێكه‌فتى 14 ئادارا 1903 زايينى ل گوندێ بارزان ژدايك ى يه.
ل سالا 1904 بابێ زى شێخ موحه‌مه‌د وه‌غه‌ر كريه, و برايێ وى يێ مه‌زن شێخ عبدولسه‌لام بيه سه‌روك عه‌شير, مه‌لا موسته‌فا ژيێ وى سێ سال بين ده‌مێ توركان هێرش كرينه سه‌ر عه‌شيرێن كوردان و شێخ عه‌بدولسه‌لامێ برايێ وى دگرن و مه‌لا موسته‌فا دگه‌ل ده‌يكا وى زيندان دكه‌ن و بو ماوێ نه‌ه (9) هه‌يڤان ل وێ زيندانێ دا مان.
بزاڤا ئازاديخوازا وى ژ 1943 ده‌ست پێ دكه‌ت پشتى خو بده‌ست دانا برايێ وى شێخ ئه‌حمه‌د, ئه‌و سه‌ر شنوى ده‌ست پێ كره‌ڤه, ميرێ عيراقێ بريارا ديرئێخستنا وى دا بو ئيرانێ, ل سالا 1945 دزڤريته ڤه بو به‌غدا مير ب داخازێت وى رازى دبت, كو بزڤرته ده‌ڤه‌را خو و چه‌كى كومبكت, به‌لێ گوند گوند ده‌ڤه‌ر ده‌ڤه‌ر گه‌را و خه‌لك پالدا بو شوره‌شێ, به‌لێ ل شوباتا 1945 به‌غدا سوپا هنارته ده‌ڤه‌رێن بارزان و زێباريان, مه‌لا موسته‌فا و برايێ وى ئه‌حمه‌د نه‌چار بين بچنه سنورێ ئيرانێ, پشتى ژ ناڤچوونا كومارێ مه‌لا ئه‌حمه‌د دڤريته ڤه بو عيراقێ به‌لێ مه‌لا موسته‌فا دگه‌ل دوو هزار پشته‌ڤانێن خو دچنه كومارا موهابادێ.
كومارا موهابادێ و دامه‌زراندنا پارتا ديموكراتا كوردستانێ
ل زڤستانا سالا 1946 ل كومارا موهابادێ مه‌لا موسته‌فا بارزانى و حه‌مزه عه‌بدالله و مير حاج أحمد و نورى ئه‌حمه‌د و موسته‌فا خوشناو و موحه‌مه‌د مه‌حمود قودسى و خه‌يرولڵا عبدالكريم و عزه‌ت عه‌بدوالعه‌زيز په‌يره‌و و و پروگرامێ پارتى دانا ژ به‌ر هه‌مان ئه‌گه‌ر حه‌مزه عه‌بدولڵا هنارته كودستانا باشوور كو بۆ سێ ئارمانجا چوبى:
1. ده‌ستكاريێ د په‌يره‌و و پرۆگۆامى دا نه‌كت ئه‌وا ل مهاباد هاتبى دانان.
2. حزبێن كوردى ل ديڤ بانگه‌وازا حكومه‌تا عيراقێ نه‌چن هه‌تا خو جێگير بكن.
3. شێخ له‌تيف و كاكه زياد ببنه جێگرێ ئێكێ و جێگرێ دوو.
بريارا سيێ بى ئه‌گه‌رێ دووبه‌ره‌كى و ژێكڤه‌بينێ, ژ به‌رڤێ چه‌ندێ سالح حه‌يده‌ر و نافع يونس چونه ناڤا شوره‌شێ, حه‌مزه عه‌بدولڵا دگه‌ل پارتا رزگارى كومبى و برياردان بێنه ناڤ رێزێن پارتى, رزگارى و شوره‌ش ل ده‌سپێكێ ئاپێ كومبين و بريادان خو بهه‌لوه‌شينن.
ل 16 ئاپا 1946 زايينى ل به‌غدا ب ئاماده‌بوونا 70 ئه‌ندامان كونگرێ ئێكێ هاته گرێدان, موسته‌فا بارزانى بى سه‌روكێ پارتێ ل وى كونگره‌ى, هه‌ل ل سالا 1946 زايينى و و ژناڤچوونا كومارا موهاباد, كارتێكرنه‌كا نه‌رێنى ل سه‌ر كوردستانا عيراقێ كربى, بازانى ل 13 ئايارا سالا 1947 به‌ره‌ڤ يه‌كێتيا سوڤييه‌ت برێكه‌فت و ل 18 حوزه‌يرانا 1947 گه‌هشته سوڤييه‌ت, پشتى هنگێ ل 6 ى تشرينا ئێكێ ل سالا 1958 ئانكو پشتى 12 سالا ل ئێكه‌تيا سوڤيه‌ت ژيايى مه‌لا موسته‌فا زڤريڤه كوردستانا باشوور, و پاشى ب سه‌رپه‌رشتيا مه‌لا موسته‌فا كونگرێ چارێ يێ پارتا ديموكراتا كوردستانێ هاته گرێدان, جاره‌كا دى مه‌لا موسته‌فا هاته دانان وه‌ك سه‌روكێ پارتا ديموكراتا كوردستانێ ل باشوورى تا كونگري پێنجێ كو دووباره ئه‌و هاته هه‌لبژراتن تا كونگرێ شه‌شێ ل سالا 1964 هاتيه گرێدان, ل ئادارا سالا 1963 بارزانى كونگره‌يه‌كێ نه‌ته‌وه‌ييى گرێدا ل كويه, كو سه‌ركردێن پارتا و به‌رپرسێن پێشمه‌رگه‌ى و كه‌سێن جڤاكى و كه‌سێن عه‌شائيرى به‌شدارى تێدا كر و بارزانى داخازا ده‌ستهه‌لاتا خو برێڤه‌به‌رى (حكم الذاتي) بو كوردان دكر, بو هه‌مان مه‌ره‌م وه‌فده‌ك ب سه‌روكاتييا جه‌لال تاله‌بانى و ب ئه‌نداميا سالح يوسفى و كه‌حمود موحه‌مه‌د و حسێن خانه‌قا و حه‌مه‌د موحه‌مه‌د و حه‌بيب موحه‌مه‌د كه‌ريم و و عه‌گيد سه‌ديق و شاخه‌وان نامق و باببه‌كر ره‌سول و موسته‌فا عه‌زيز, كو بو گفتوگويان چوونه به‌غدا پشتى هنگێ حكومه‌تا نه ناڤه‌ندى ل جهێ ده‌ستهه‌لاتى خوبرێڤه‌به‌رى هاته راگه‌هاندن, و وه‌فدێ كوردى ب هه‌ليكوپته‌رێ هاتنه هنارتن بو كه‌ركوكێ و پاشى ل وێرێ هاتنه گرتن, پاشى ل سالا 1964 جاره‌كا دى كونگره هاته گرێدان, جاره‌كا دى مه‌لا موسته‌فا هاته دانان سه‌روكێ پارتێ و ل كونگرێ سالا 1966 ئانكو كونگرێ حه‌فتێ جاره‌كا دى مه‌لا موسته‌فا بى سه‌ركێ پارتێ, پاشى ل سالا 1970 كونگرێ هه‌شتێ هاته پێك ئينان بارزانى ب زوريا ده‌نگان وه‌ك سه‌روك پارت هاته هه‌لبژراتن ل 29 ئه‌يلولێ د پيلانه‌كێدا بارزانى رزگار بى ژ مرنێ كو بو تيروركرنا ئدريس بارزانى هاتبى دانان ل جهێ وى حه‌ميد به‌روارى بريندار بى, ل ئادارا سالا 1975 شووره‌ش توشى ژناڤچوونێ بى ب ئه‌گه‌رێ رێكه‌فتن ناما جه‌زائير ل ناڤبه‌را شاهێ ئيرانێ و رژێما به‌عسا عيراقێ, ژ به‌رڤێ چه‌ندێ ل سالا 1977 پارتى كونگره‌يه‌كێ دى ژێ گرێدا كو كونگرێ هه‌شتێ بى ل به‌رلين دڤێ كونگره‌ى دا بريارا درێژيپێدانا شوره‌شێ هاته دان. و پاشى ل سالا 1979 كونگرێ نه‌هێ هاته گرێدان ئه‌ندامێن پارتى ژ گرێدانا كونگره‌ى دوو دل بين ژ به‌ر وه‌غه‌ركرنا مه‌لا موسته‌فا و پاشى د هه‌مان سالدا شوره‌شا ئيسلامى يا ئيرانێ سه‌ركه‌فتن بده‌ستزڤه ئينا و رژێما پاشايى هاته ژناڤرن و ئه‌ندامێن پارتى دوو دل بين ژ پشته‌ڤانى يا ڤێ شوره‌شێ به‌لێ سه‌ره‌راى دوو دل بينا وان ژ به‌ر ڤان هه‌ردوو ئه‌گه‌ران كونگره هاته گرێدان و مه‌سعود بارزانى كورێ مه‌لا موسته‌فا بارزانى بى سه‌روكێ پارتێ.
ژيانا وى ل ئێكه‌تيا سوڤيه‌ت
ل وى ده‌مێ كو قازى موحه‌مه‌د ل 15 كانوونا ئێكێ سالا ١٩٤٥ دا دامه‌زراندنا فه‌رمانڕه‌واييه‌كا نه‌ته‌وه‌یی كوردی ب هاريكارييا ئێكه‌تييا سوڤييه‌ت راگه‌هاند، هه‌ڤسنوور بى دگه‌ل فه‌رمانڕه‌وایيا ئه‌زه‌ربیجان، ئه‌وا لته‌ورێز هاتبى پێكئينان. دده‌مێ ده‌ستهه‌لات دارێن ئيرانى ل ١٩٤٦دا كۆمارا موهابادی ژناڤ بر،مه‌لا موسته‌فا و شه‌ركه‌رێن وى په‌نا بره به‌ر ئێكه‌تييا سوڤييه‌ت, 12 سالان لوێرێ ژييا ل ده‌سپێكێ مه‌لا موسته‌فا ل ئه‌زه‌ربيجان و ئوزباكستان ئاكنجى بى, پاشى بو موسكو هاته ڤه‌گوهاستن, زمانێ روسى و هونه‌رێ سه‌ربازى و پێزانينێن ئابوورى خواندن, ل 26 تشرينا ئێكێ سالا 1958 زڤريڤه عيراقێ, ل ده‌مێ زڤرينا وى بو عيراقێ رێز و سه‌روه‌ريه‌كا زور لێ هاته گرتن, به‌لێ ده‌مێ زڤريڤه ده‌ڤه‌را خۆ ل ئه‌يلولا 1961 دا شوره‌ش دژى ده‌ستهه‌لاتدارێن عيراقێ راگه‌هاند, ئه‌ڤ ئالوزيه دگه‌ل ده‌ستهه‌لاتدارێن عيراقێ به‌رده‌وام بى هه‌تا 11 ئادارا سالا 1970.
پشتى شوره‌شێ
ل سالا 1976 دا ب مه‌ره‌ما چاره‌سه‌ريێ به‌ره‌ڤ باژێرێ واشنتۆن پايته‌ختێ ويلايه‌تێن ئێكگرتيێن ئه‌مريكى چوو و ل 1 ئادارا 1979 ب ئه‌گه‌رێ شێرپه‌نجێ وه‌غه‌را دوماهيێ كر, و ل 5 ئادارا 1979 ته‌رمێ وى ل سه‌ر وه‌سيه‌تا وى ل باژێرێ شنۆ ل روژهه‌لاتا ئيرانێ هاته ڤه‌شارتن. و ل 6 تشرينا ئێكێ سالا 1993 پشتى ئازدبينا به‌شه‌كى ژ باشوورێ كوردستانێ دگه‌ل ته‌رمێ ئيدريس بازانى كورێ وى پێشوازيه‌كا زور ژ لايێ هه‌لاتيان ڤه ل بارزان هاتنه ڤه‌شارتن.
هه‌ژار ده‌رباره‌ى مه‌لا موسته‌فا دبێژيت.
بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانی لە کوردستان تۆمان هەبی بەسمانی
پێشمه‌رگه
پێشمه‌رگه يان ژێ هێزێن پێشمه‌رگێ كوردستانێ ئه‌ڤه ئه‌و په‌يڤه‌يه ياكو كورد بكاردئينن بو ئاماژه دان بهێزێن چه‌كدار يێن كوردستانێ. رامانا وێ "ئه‌ڤ كه‌سێن مه‌رگێ خو يان جانێ خو د دئێخنه پێشيا خو بو به‌ره‌ڤانى كرن ژ ئاخ و ملله‌تى", "الذين يواجهون الموت".
په‌يڤا پێشمه‌رگه ئێك ژ په‌يڤێن گرنگ و پيروزن ل ده‌ڤ كوردان ئه‌ڤ په‌يڤه رامانه‌كا زورا پيروز هه‌يه كو ب رامانا خو گورى كرن ل سه‌ر خاك و ملله‌تى و به‌ره‌ڤانى كرنه ژ مافێن ره‌وا يێ ملله‌تێ كورد ژ لايێ زمانى ڤه ژ دوو په‌يڤا پێك دهێت، پێش يان ژێ بو پێشڤه چوون و مه‌رگ يان ژێ جان يان خوگوريكرن، و ئه‌و ژ كه‌ڤنترين هێزێن چه‌كدارێن عيراقێ نه، كو سه‌رده‌مێ په‌يدا بوونا وان دزڤريت بو سالێن بيستا ژ چه‌رخێ بيستێ، ئانكو دوماهيا ده‌وله‌تا عوسمانيا، سه‌ره‌راى هندێ كو بنياتێ هێزێن پێشمه‌رگه‌ى دزڤريت بو كه‌فنتر ژ وێ چه‌ندێ بو سالێن نوتا ل چه‌رخێ نوزدێ. هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ل باشورێ كوردستانێ هه‌نه ئانكو هه‌رێما كوردستانا عيراقێ. هێزێن پێشمه‌رگه‌يى كه‌تبيه دناڤ شه‌ره‌كێ نافخويى دا ل سالێن نوتا ژ چه‌رخێ بيستێ و بدوماهيك هات بگرێدانا گرێبه‌سته‌كێ دناڤبه‌را هه‌ردوو سه‌ركردێن كورد جه‌لال تاله‌بانى و مه‌سعود بارزانى. هێزێن پێشمه‌رگه‌يى به‌شداريكريه د لێگه‌ريان لديڤ كه‌سێن داخازكرى ژلايێ ئه‌مريكا ڤه، و ل 19 اغسطس 2003 شيا طه ياسين رمضان بگرن و راده‌ستى هێزێن ئه‌مريكى بكه‌ن بو دادگه‌هكرنا وى، و پاشى ڤيديويا گرتنا وى هاته به‌لاڤ كرن. ل ئه‌يلولا سالا 1961، سه‌ركردێ كرد و (بابێ روحى يێ نه‌ته‌وا كورد) مه‌لا مصته‌فا بارزانى بشێوه‌كێ ئاشكه‌را شه‌ر دگه‌ل رژێما به‌غدا كر و شوره‌شا ئه‌يلولێ هه‌لگيرسا. ده‌ست پێكر ب 600 ژ پشته‌ڤانێن خو، به‌لێ ل بهارا 1962 ئه‌ڤ ژماره گه‌هشته 5000 كه‌سان.
شه‌رێ كوردان و رژێما عيراقێ (1974-1975)
كومبينێن مه‌لا موسته‌فا بارزانى و سه‌دام حوسێن گه‌هشتنه "به‌يانناما 11 ئادارێ". هه‌ردوو لايه‌ن دڤێ گرێبه‌ستێ دا هوسا پێكهاتن كو كورد ده‌ست ژ خه‌باتا چه‌كدارى به‌رده‌ت، و به‌رامبه‌ر ڤێ چه‌ندێ كورد دێ بنه خودان ناوچه‌كا خو برێڤه‌به‌ر (حكم الذاتي) ل وان ناوچێن كو زورينه كوردن كو ئه‌و ژێ سێ پارێزگه‌ه بين ل ديڤ گرێبه‌ستێ (دهوك، سلێمانى، هه‌ولێر (أربيل) ) گرێبه‌ستێ دا پێتڤى بى كو دماوێ 4 سالان دا ئه‌ڤ چه‌نده بهێته جێبه‌جێكرن. دڤان 4 سالان دا رژێما عيراقێ هه‌ولدا ناوچێن سنوريێ يێت ڤان هه‌رسێ پارێزگه‌ها بێخيته ژێر كونترولا خو كو يا فره نه‌ته‌وه بى و هه‌روه‌سا گه‌له‌ك زه‌نگين بين بهه‌بينا نه‌فته‌كا زور. ئه‌ف رێكه‌فتن ناممه بو ياسا ل 11 نيسانا 1974. هه‌ردوى ده‌ميدا شه‌ر چێبى دناڤبه‌را پێشمه‌رگه‌يى و هێزێن عيراقێ كو بى ئه‌گه‌رێ مرنا 10000 چه‌كدارێن عيراقێ. هێزێن چه‌كدارى يێن عيراقێ نه‌شيان خه‌باتا پێشمه‌رگه‌ى ژناڤ ببه‌ن ژ به‌ر قاره‌مانى و چاڤ نه‌ترسيا هێزێن پێشمه‌رگه‌ى كو خه‌به‌ته‌كا به‌رده‌وام دكر و چ جاران ملێ خو نه چه‌مانديه بو چ دوژمن و نه‌حه‌زه‌كێ ملله‌تێ كورد. رێكه‌فتنا جه‌زائير ل سالا 1975 زايينى ئێك ژ وان رێكه‌فتنێن چه‌په‌لانه دناڤبه‌را رژێما عيراقێ و شاهێ ئيرانێ كو هه‌ردوو لا پێكهات بين ل سه‌ر كو ئيران پشته‌ڤانيا ژ بوو كوردان رابوه‌ستينت و عيراق و ئيران بگه‌هنه رێكه‌فتنه‌كێ ده‌رباره‌ى سنورێن دناڤبه‌را هه‌ردوو ولاتان دا، ئيرانێ سنورێن خو داخستن و هێزێن عيراقێ بشێوه‌كێ دراندانه هێرش دئينانه سه‌ر كوردان ژ ئه‌گه‌رێ ڤێ چه‌ندێ گه‌له‌ك ژ سه‌ركردێن كورد ده‌ركه‌تنه ژ ده‌رڤه‌يى هه‌رێمێ بو توركى و ئيرانێ ژ وانا مه‌لا مصته‌فا بارزانى كو چوبى ئيرانێ.
دامه‌زراندنا ئێكه‌تى نيشتمانى كوردستان (1975-1979)
ئه‌حمه‌د ئيبراهيم و كورێ وى جه‌لال تاله‌بانى ژ پارتا ديموكراتا كوردستانێ ڤه‌بين، ل سالا 1966 ده‌مێ مه‌لا موسته‌فا بارزانى يێ رژد بى ل سه‌ر دانا هه‌مى بريارێن سياسى بێ وه‌رگرتنا پێشنيارێن سه‌ركردێن پارتێن دى يێن سياسى.
دگه‌ل هنده‌ك پارت و لايه‌نێن دى شيان پارتا ئێكه‌تى نيشتمانى كوردستان بدامه‌زرينن ل سالا 1975 (الاتحاد الوطني الكردستاني). ئێكه‌تيا نيشتمانى كوردستان بشێوه‌كێ بله‌ز بى هێزا سياسى يا دووێ د باشورێ كوردستانێ دا , و بى خودان پێشمه‌رگێ خو يێ تايه‌ت.
و ئه‌ڤ چه‌نده ببى ئه‌گه‌رێ ناكوكى و دوو به‌ره‌كى بكه‌ڤيته دناڤ به‌را پارتى ديموكراتى كوردستان و ئێكه‌تى نيشتمانى كوردستان و پاشى ببيته ئه‌گه‌رێ رويدتنا شه‌رى دناڤبه‌را هه‌ردوو پارتان دا ل پشتى راپه‌رينا سالا 1991 يا سه‌رانسه‌رى يا هه‌رێما كوردستانا عيراقێ.
پێشمه‌رگه د عيراقا نوى دا (2003 هه‌تا نوكه)
ئه‌و ئێك ژ هه‌ڤپه‌يمانێن ئه‌مريكا يه دنوكه دا، و هێزين پێشمه‌رگه‌ى پشكدارى د شه‌رى دا كرى دگه‌ل هێزێن ئه‌مريكى ل سالا 2003 ل هه‌رێما كوردستانێ. و هه‌ر ژ وى ده‌مى هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ئارامى و ئاسايشا وان ده‌ڤه‌ران ئێخستيه ستويێ خودا.
لده‌سپێكا سالا 2005 روژناما نيوزوويك ئه‌و پێشبينيه كر كو هێزێن ئه‌مريكى مه‌شق و راهێنان ب هێزێن پێشمه‌رگێ كوردستانێ بكه‌ن.
و ب شێوه‌كێ نێزيكى دهاته ته‌خمين كرن كو سالا 2005 , 180000 پێشمه‌رگه هه‌بينه ل هه‌رێما كوردستانێ، و نوكه دئێته ته‌خمێن كرن كو 270000 پێشمه‌رگه هه‌نه. و سى بى سى د راپورتێن خودا ژمارا پێشمه‌رگان ددانيت ب 375000 پێشمه‌رگان.
و هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ئێك ژ هه‌ڤپه‌يمانێن چالاك بى دگه‌ل هێزێن ئه‌مريكى ل عيراقێ. گه‌له‌ك ژ هێزێن پێشمه‌رگه‌ى زمانێ عه‌ره‌بى دزانن، به‌روڤاژى هێزێن دى يێن بيانى، ژ به‌ر هندێ ده‌وره‌كێ كارگه‌ر هه‌بى د كاودانێن گرێدايى سنێن ناڤه‌راستا عيراقێ دا. ل سه‌ر ئاستێ ئستراتيجى هێزێن پێشمه‌رگێ كوردستانێ به‌رهه‌ڤيه‌كا باش يا هه‌ى بو شه‌رێن كولان كولان و به‌رسينگ گرتنێ.
كه‌ره‌سته و چه‌كێن هێزێن پێشمه‌رگه‌ى نوكه
به‌روڤاژى هێزێن دى يێن چه‌كدار، هێزێن پێشمه‌رگه‌ى نه د قه‌ده‌غه كرى بين ژلايێ حكومه‌تا فيدرال ڤه ؛ و هێزێن چه‌كدار يێن كوردى (پێشمه‌رگه) هاته چێكرن و جێگيركرن، RPKs (ره‌شاشێن سفك يێن سوفيه‌ت) و DShKs (ره‌شاشێن گران يێن سوفيه‌تى). دماوێ داگيركرنا ئه‌مريكان بو عيراقێ سالا 2003 هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ده‌ست ب سه‌ر كومه‌كا چه‌كى داگرت ژ له‌شكه‌رێ عيراقى يێ وى سه‌رده‌مى، يێ كو پێكهاتى ژ 2000 ترومبێلێن مده‌ره‌ع كرى (سه‌د ژوان ژ جورێ PT-76s و ژماره‌ك كێمتر ژ T-55) و ژماره‌كا نه ديار ژ توپ هاڤێژان (مدافع).
پێشمه‌رگه
پێشمه‌رگه يان ژێ هێزێن پێشمه‌رگێ كوردستانێ ئه‌ڤه ئه‌و په‌يڤه‌يه ياكو كورد بكاردئينن بو ئااماژه دان بهێزێن چه‌كدار يێن كوردستانێ. رامانا وێ "ئه‌ڤ كه‌سێن مه‌رگێ خو يان جانێ خو د دئێخنه پێشيا خو بو به‌ره‌ڤانى كرن ژ ئاخ و ملله‌تى", "الذين يواجهون الموت".
په‌يڤا پێشمه‌رگه ئێك ژ په‌يڤێن گرنگ و پيروزن ل ده‌ڤ كوردان ئه‌ڤ په‌يڤه رامانه‌كا زورا پيروز هه‌يه كو ب رامانا خو گورى كرن ل سه‌ر خاك و ملله‌تى و ه‌ره‌ڤانى كرنه ژ مافێن ره‌وا يێ ملله‌تێ كورد ژ لايێ زمانى ڤه ژ دوو په‌يڤا پێك دهێت، پێش يان ژێ بو پێشڤه چوون و مه‌رگ يان ژێ جان يان خوگوريكرن، و ئه‌و ژ كه‌ڤنترين هێزێن چه‌كدارێن عيراقێ نه، كو سه‌رده‌مێ په‌يدا بوونا وان دزڤريت بو سالێن بيستا ژ چه‌رخێ بيستێ، ئانكو دوماهيا ده‌وله‌تا عوسمانيا، سه‌ره‌راى هندێ كو بنياتێ هێزێن پێشمه‌رگه‌ى دزڤريت بو كه‌فنتر ژ وێ چه‌ندێ بو سالێن نوتا ل چه‌رخێ نوزدێ. هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ل باشورێ كوردستانێ هه‌يه ئانكو هه‌رێما كوردستانا عيراقێ. هێزێن پێشمه‌رگه‌يى كه‌تبى دناڤ شه‌ره‌كێ نافخويى دا ل سالێن نوتا ژ چه‌رخێ بيستێ و بدوماهيك هات بگرێدانا گرێبه‌سته‌كێ دناڤبه‌را هه‌ردوو سه‌ركردێن كورد جه‌لال تاله‌بانى و مه‌سعود بارزانى. هێزێن پێشمه‌رگه‌يى به‌شداريكر د لێگه‌ريانات لديڤ كه‌سێن داخازكرى ژلايێ ئه‌مريكا ڤه، و ل 19 اغسطس 2003 شيا طه ياسين رمضان بگرن و راده‌ستى هێزێن ئه‌مريكى بكه‌ن بو دادگه‌هكرنا وى، و پاشى ڤيديويا گرتنا وى هاته به‌لاڤ كرن. ل ئه‌يلولا سالا 1961، سه‌ركردێ كرد و (بابێ روحى يێ نه‌ته‌وا كورد) مه‌لا مصگه‌فا بارزانى بشێوه‌كێ ئاشكه‌را شه‌ر دگه‌ل رژێما به‌غدا كر و شوره‌شا ئه‌يلولێ هه‌لگيرسا. ده‌ست پێكر ب 600 ژ پشته‌ڤانێن خو، به‌لێ ل بهارا 1962 ئه‌ڤ ژماره گه‌هشته 5000 كه‌سان.
شه‌رێ كوردان و رژێما عيراقێ (1974-1975)
كومبين مه‌لا موسته‌فا بارزانى و سه‌دام حوسێن گه‌هشتنه "به‌يانناما 11 ئادارێ". هه‌ردوو لايه‌ن دڤێ گرێبه‌ستێ دا هوسا پێكهاتن كو كورد ده‌ست ژ خه‌باتا چه‌كدارى به‌رده‌ت، و به‌رامبه‌ر ڤێ چه‌ندێ كورد دێ نه خودان ناوچه‌كا خو برێڤه‌به‌ر (حكم الذاتي) ل وان ناوچێن كو زورينه كوردن كو ئه‌و ژێ سێ پارێزگه‌ه بين (دهوك، سلێمانى، هه‌ولێر (أربيل) ) گرێبه‌ستێ دا پێتڤى بى كو دماوێ 4 سالان دا ئه‌ڤ چه‌نده بهێته جێبه‌جێكرن. دڤان 4 سالان دا رژێما عيراقێ هه‌ولدا ناوچێن سنوريێ يێت ڤان هه‌رسێ پارێزگه‌ها بێخيته ژێر كونترالا خو كو يا فره نه‌ته‌وه بى و هه‌روه‌سا گه‌له‌ك زه‌نگين بين بهه‌بينا نه‌فته‌كا زور. ئه‌ف رێكه‌فتن ناممه بو ياسا ل 11 نيسانا 1974. هه‌ردوى ده‌ميدا شه‌ر چێبى دناڤبه‌را پێشمه‌رگه‌يى و هێزێن عيراقێ كو بى ئه‌گه‌رێ مرنا 10000 چه‌كدارێن عيراقێ.
دامه‌زراندنا ئێكه‌تى نيشتمانى كوردستان (1975-1979)
ئه‌حمه‌د ئيبراهيم و كورێوى جه‌لال تاله‌بانى ژ پارتا ديموكراتا كوردستانێ ڤه‌بين، ل سالا 1966 ده‌مێ مه‌لا موسته‌فا بارزانى يێ رژد بى ل سه‌ر دانا هه‌مى بريارێن سياسى بێ وه‌رگرتنا سه‌ركردێن پارتێن دى يێن سياسى.
دگه‌ل هنده‌ك پارت و لايه‌نێن دى شيان پارتا ئێكه‌تى نيشتمانى كوردستان بدامه‌زرينن ل سالا 1975 (الاتحاد الوطني الكردستاني). ئێكه‌تيا نيشتمانى كوردستان بشێوه‌كێ بله‌ز بى هێزا سياسى يا دووێ د باشورێ كوردستانێ دا , و بى خودان پێشمه‌رگێ خو يێ تايه‌ت.
و ئه‌ڤ چه‌نده ببى ئه‌گه‌رێ ناكوكى و دوو به‌ره‌كى بكه‌ڤيته دناڤ به‌را پاترى ديموكراتى كوردستان و ئێكه‌تى نيشتمانى كوردستان و پاشى ببيته ئه‌گه‌رێ رويدتنا شه‌رى دناڤبه‌را هه‌ردوو پارتان دا
پێشمه‌رگه د عيراقا نوى دا (2003 هه‌تا نوكه)
ئه‌و ئێك ژ هه‌ڤپه‌يمانێن ئه‌مريكا يه دنوكه دا، و هێزين پێشمه‌رگه‌ى پشكدارى د شه‌رى دا كرى دگه‌ل هێزێن ئه‌مريكى ل سالا 2003 ل هه‌رێما كوردستانێ. و هه‌ر ژ وى ده‌مى هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ئارامى و ئاسايشا وان ده‌ڤه‌ران ئێخستيه ستويێ خودا.
لده‌سپێكا سالا 2005 روژناما نيوزوويك ئه‌و پێشينيه كر كو هێزێن ئه‌مريكى مه‌شق و راهێنان ب هێزێن پێشمه‌رگێ كوردستانێ بكه‌ن.
و ب شێوه‌كێ نێزيكى دهاته ته‌خمين كرن كو سالا 2005 , 180000 پێشمه‌رگه هه‌بينه ل هه‌رێما كوردستانێ، و نوكه دئێته ته‌خمێن كرن كو 270000 پێشمه‌رگه هه‌نه. و سى بى سى د راپورتێن خودا ژمارا پێشمه‌رگان ددانيت ب 375000 پێشمه‌رگان.
و هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ئێك ژ هه‌ڤپه‌يمانێن چالاك بى دگه‌ل هێزێن ئه‌مريكى ل عيراقێ. گه‌له‌ك ژ هێزێن پێشمه‌رگه‌ى زمانێ عه‌ره‌بى دزانن، به‌روڤاژى هێزێن دى يێن بيانى، ژ به‌ر هندێ ده‌وره‌كێ كارگه‌ر هه‌بى د كاودانێن گرێدايى سنێن ناڤه‌راستا عيراقێ دا. ل سه‌ر ئاستێ ئستراتيجى هێزێن پێشمه‌رگێ كوردستانێ به‌رهه‌ڤيه‌كا باش يا هه‌ى بهو شه‌رێن كولان كولان و به‌رسينگ گرتنێ.
كه‌ره‌سته و چه‌كێن هێزێن پێشمه‌رگه‌ى نوكه
به‌روڤاژى هێزێن دى يێن چه‌كدار، هێزێن پێشمه‌رگه‌ى نه د قه‌ده‌غه كرى بين ژلايێ حكومه‌تا فيدرال ڤه ؛ و هێزێن چه‌كدار يێن كوردى (پێشمه‌رگه) هاته چێكرن و جێگيركرن، RPKs (ره‌شاشێن سفك يێن سوفيه‌ت) و DShKs (ره‌شاشێن گران يێن سوفيه‌تى). دماوێ داگيركرنا ئه‌مريكان بو عيراقێ سالا 2003 هێزێن پێشمه‌رگه‌ى ده‌ست ب سه‌ر كومه‌كا چه‌كى داگرت ژ له‌شكه‌رێ عيراقى يێ وى سه‌رده‌مى، يێ كو پێكهاتى ژ 2000 ترومبێلێن مده‌ره‌ع كرى (سه‌د ژوان ژ جورێ PT-76s و ژماره‌ك كێمتر ژ T-55) و ژماره‌كا نه ديار ژ توپ هاڤێژان (مدافع).
